Masalabolo1 : suma ladamuli Masalabolo 2 : klkow nbli
Gobi 2 : Adamaden joow……………………………………………………P.30
Masalabolo 1 : Dijamanaw, laminijama ani jamana yr, nunu b ka
adamadenjow barakcogoyaw Masalabolo 2 : Principes, normes et
caractéristiques des droits humains
Gobi 3 : Jamanadenya ani fasodenya……………………………………………….P.58
Masalabolo 1 : Jamanadenya Masalabolo2 :Fasodeya
Gobi 4 : Jama sagofanga ani maracogouman…………………………………..P.74
Gobi 5 : Cw ni musow ckow
Gobi5 : Cw ni musow ckow, suma taramasiraw ani bngra
………..P.92
Masalabolo 1 : Jamanjnfanga Masalabolo 1 : Approche genre
Masalabolo 2 : Genre, Défi pour la paix et le développement
Gobi6 : Jama ka knyako, sigidaani taga
kuntagalajan………………..P.110
Masalabolo 1 : Jama ka knyako ani sigida Masalabolo 2: taga
kuntagalajan
Gobi 7 : Dafjamanaw ka dongnna…………………………………….P.126
Masalabolo 1 : CEDEAO ka koowyecogo ann’a ka baaraw
Masalabolo 2: Ka taga jamanadenw ka CEDEAO faan f
Sbnw…………………………………………………………….P.150.
Entrintirataw………………………………………………………….P.151
Farankan……….…………………………………………………………P.153
4
SIGINDENW ANI DASURUFLI AMAO : farafinna tilebenyanfan
warikobaarasoba BAD : Farafinna bngra banki BIDC : CEDEAO ka
baranafoloko banki ani bngra BIDC : CEDEAO ka dafjamanaw ka
baaraknafolo banki BM : Dijamanaw ka Banki CCDG : CEDEAO ka santiri
ka sin c ni musow ckow jiidili ma CEA : Farafinna ka nafoloko tmba
CEAAC : Farafinna camanc jamamanaw ka nafoloko tmba CEDEAO :
Farafinna tilebenyanfan jamamanaw ka nafoloko tmba CEDEF : Bnkan ka
sin wolomali sugub kllima ka sin musow ma CEN-SAD : Sahjamanaw ka
tmba CER : Dafjamanw ka nafoloko tn CICR : Kuruwa uruzi ka jnkuluba
CILSS : Sahli jamana ka tn min sigikun yi jaa kl ye CMS :
Soronalidon kulu ani lakanali CNDD : Jamajnfanga ani bngra jnkulu
COMESA : Common Market for Eastern and Southern Africa
(Farafinna kr a n’a worodugu ka feereknba) CPCC : Kltig baarada CPI
: Dijamanw ka kiirtigsoba CPLP : prtigkan jamanaw ka tn CPS : suma
ani lakanali baarada DUDH : Adamadenw ka joo wangolali dikn ECOMOG
ECOWAS Monitoring Group : (CEDEAO ka klje krsi a n’a jnkulu) ECOWAS
: Economic Community of West African States (Farafinna
tilebenyanfan jamamanaw ka nafoloko tmba) ENOA : Jamana ka jalatigi
ka kalanso EPU : Wagatira lakrsiliw FAO : Food and Agriculture
Organization
(Dijamanaw ka baloko ani snkko tmba) FAS : Farafinna musow ka
kelenyatn FED : Muso ani bngra FMI : Dijamanaw ka wariko baarada
FRDC : CEDEAO ka dafjamanw ka bngra baarada IFD : Ka musow nindon
bngra la IGAD : Inter governmental authority for development
(guvrineman ni gnc bngra jnkulu IMAO : Farafinna tilenben yanfan ka
warimaraso IUCN : Dijamanaw ka tmba min sigikun yi yrlamini
lakanali ye MGF : Musow sigili ngkr OIF : Faransikanfbagaw ka
jnkuluba
5
OMD : Milenri ka bngra lainiw OMS : Dijamanaw ka knyako tmba OMVS :
Sngalibadi baarajamanaw ka tmba ONG : Jnkulu mini sigira dm kama
n’oli ti guvrineman ye ONU : Onu ka tmba OOAS : Farafinna
tilenyanfa ka knyako tn OUA : farafinna ka kelenya tn PNUD : Onu ka
bololabaarada min sigira bngra kaman RESPFECO : CEDEAO muso ka suma
ani u ka lakanali SADC : South African development community
(Farafinna woroduguyanfan ka bngra tn) UA : Farafinna jamanaw tn UE
: Nansarala jamanaw ka tn UEMOA : Farafinna tilenbenyanafan jamanaw
ka nafoloko ani wariko tnba UNESCO : Dijamanaw ka tn min sigikun yi
ladamuli, siyansi ani seko ni lnko ye UNFPA : Onu ka baarabolo ka
sinin jamakow ma UNIFEM : United Nations Development Fund for
Wom
(Onu ka nafoloso min sinib musow ka bngra ma) : Onu ka biro min
sigikun yi drgiw ani walijuguw kl ye
UNOWA : United Nations Office for West Africa (Onu ka biro min
sigira Farafinna tilebenyanfan jamanaw kama)
6
bilataw Kalanfaw ka CEDEAO ka kalansbn lakiika ka sin ladamuli ma
ka taga suma, adamadenw ka joow, jamanadenya, jama sagofanga ani
dafjamanaw ka dongnna ma. Farafinna tilebenyanfan jamanaw ka tnba
nafoloko faan f, min CEDEAO ye, o sigira seen kan nin bnkansnbnba
ye min tara Lagsi Nizeriya jamana na saan 1975 kalackalo tile 28. O
tn nin sigigikun ye walasa ka se k’u bolodignma fn min bi se k’a to
jamanaw ka srsiraw ni u ka nafolokow ka dongn na, ka se ka sr jidi,
ka jamanaw cko yiriwa, ka farafinna ka taga sabati.K’a ta a sigilon
ka na se bii ma, ylmali donna tn nin sigikun na, sabu di
bakurumbaya ra, wa jamana 15 nin c fana, ylmali donna u ckow ra i
n’a f u ka bolodignma, u ka kelenya ani u ka jngnya hrnya ra.O
tmnin k fana laini kra tnjamanaw ni gn c, ka politikisiraw ani
jamanaw ka dongnna siraw ; u ka gn gasisigi, ka suma siraw sabatili
ani u dafjamanaw lakanali, ka soronalidon suma na, u ka gnbo, u ka
jamanadenw ka joow yiriwali o n’o lakanali siraw ani u ka
forobafanga ni maracogouman siraw o ni ka taga se kiiritigkouman ni
nafoloko sabatilisiraw ma, ka nin kelen kelen b k cogokelen na. Nin
waliuman nin latigli dafjamana nunu ni gn c k’a sr adamedensiya ka
ca u ti kelen ye fana, u ka seko ani lnkow sira ti kelen ye, u ka
nafolokow ani u ka politikisiraw fana ti kelen ye, nin man ng.a,
CEDEAO jamanaw lnninb min na di b f n’u ka nafolokow donngnna
baarako uman ye, nin b yi a jamanamgw ka kunawolo ye, olu minu yi
nin tn nin sigi seen kan, k’u csiri kosb u ni mg minu fana laninb
jamana ka dongnna baara nin na. Walasa ka se ka suma sabati ani ka
politiki sira basigi di ferekenin nin na, tn nin ya jija jamanaw ni
gnckow tig baara la, suma lakanali la, ani a wajibiyali la mg mako
baara yr minu na. O wali nunu latig naw yi baara fnw ye i n’a f
bnkansbn min tara saan 1999 k’a sin balawu tigli ma, a koow
dilanli,
soronalidon,suma ani lakanali, bnkansbn farankanta min tara ka sin
be«anga ani maracogouman ma (saan 2001), CEDEAO ka bnwali ka sin
kltigli siraw ma (saan 2008) ani ani CEDEAO ka jnmankan ka sin
ladamuli ani kalan (formation) ma saan (2003) . CEDEAO sii saan 37
nin kn jango salabanta mugannin kn, sariyata siraw ani politiki
siraw donna gn na, ani aniyaw, frtigdaw o ni wali caamanw minu qui
se ka fitin baarako ngya, i n’a f o min bi se ka don adamadenw
awilima jnkulu ni g c, siya, jamanadenw walima jamanaw yr ni gn c.
Jkululuba nin ka kumabulon ani a ka klden minu labnni b ka sigi
maknli la, a ka kiiritigso, nunu b ti labnw yi minu sigira
jamanamgw ka gyejnkulu f walasa ka se ka sariya sira nunu, suma
baaracogo nunu ani lakanali siraw jukrmatintin.Hali n’a y’a sr ko
wali minu sigira seen kan ka seka suma sabali ani ka kl tig, k’a ko
baara ani ka nb, nin b yi aniya umanw ye, ka dongnna aniya min
kunbra o fana b’a to csiri ka k halibele baara mafilli ani ka wali
nunu lafasa walasa a baara bi se ka v cogoya min na.Nin miiriya lo
ya to ladamuli lyr ka bon wa a mako fana ka ca sumako sinsinli
baara la farafinna tilebenyanfan jamanaw kn. Nin nafa ka bon sabu o
jamana nunu na, demisnw lo ka ca ka tm wa a ka kan k’olu lo ladamu
kosb sumako baara la (olu minu yi sini mgkrbaw ye). O ra ladamuli
sira bi k olu ka kalanfaga. O hukumu lo kn sbn lakiika nin dilanna
CEDEAO f k’a sin kalanfa kalanlaw ma. Wa a dilanna dmgw ka dm ye i
n’a f UNESCO-BREDA min bi Dakari ani farafinna tnbolow ka banki n’o
yi Banque africaine de développement (BAD) ye. Sbn nin dilani seen
f kumagya caaama lo kra farafinna tilebenyanfan jamana nunu kelen
kelen b ra. Wa lniklaw fana minu kolnnin b nsumako sinsinli baara
la, olu caama y’o caama y’u ka dm don nin baara la foo ka taga se
kkanmgow fana ma ani UNESCO, o b
7
lo ya k nin sbn lakika nin lyr ka bon kosb mgw f sumako bi fn o fn
nin kan CEDEAO jamanaw kn. Gobi wolonfila lo bi nin sbn lakiika nin
na k’a sin sumako ladamuli ma, klko baara, adama ka joow, fasodenya
ani jamandenya, jamasogofanga ani macogouman, cnimusofaranfasiya,
bngra, jama ka knyako, yyladon ani bngkuntagalajan ; ani lamini
jamana ka dongnna. Modili kelen kelen b ra fana kalansen masalakun
tigda lo b’o ra min fana kn dantigli b’a ra, sbn lakkiraw b’o ra,
laini kumbabaw b’o ra, niin b kuun yi walasa ka kalanfa nunu dm ;
wa tabolo fana b’o ra minu bi se ka ylma ka bn kalan nasiraw ma
minu b’an f an KA CEDEAO jamana nunu kelen kelen kn. O tmnink fana,
la labnna ka bn kalanafa ka kalan ani u ka kalanseen narisa ma i
n’a f minu bi baara
k loklisow ra ani bakilukalansow n’o gnaw. Lakkika sbn nin kuun
tigitigi yr yi ka se ka CEDEAO jamanaden caama lo ladamu kalan u ka
se faamauyali sr hakililnni na wa ani ladumusira hakilinasiraw la
ka tila fana ka faamuyali sr ka taga waliw f minu fana bi se ka
suma basigili, sabari, sigignya gasisigi tmba nin jamanadenw ni gn
c. Nin f, CEDEAO la sbn lakiika nin yira la kalanfa sugu caaman na
walasa a g ma k jamana miniw kn ka ye, olu ka sn a ra, wa gn bi
jamana minu fana kn, a ka bn n’olu ta ye ka tila ka d fara olu fana
kan.
Kadere Dezire Wedaraogo
CEDEAO Komisn peresidan
Foliw
CEDEAO bi BAD fo ai UNESCO, olu le minu yi dm nafaman don nin sb
lakiika nin dilanni ra.
Nin baara nin sn f, nunu fila y’u csiri ka baara k k’a ta kownili f
ka taga se sbn dilanli
ma.O fili krnkrnni bi mgw ye, fn o fn yi a bolo don ni sbn uman nin
baara la, i n’a f
CEDEAO jamanaden lniklaw. An bi foli krn krn ni bila tmba nin
jamana mgw ye olu
minu kra sababu ye ka nogya don baara ni na i n’a f gnhakilijagab
minu kra Dakari, Lome,
wagadugu ani Abuza.
An bi barikala ani waliumanln foli bila an ka baaragn nunu b ye, an
ni u jnna kai aniya min
siri ka tagadongnna faan f, an yi min aniya an ka jamanadenw ye,
CEDEAO taw.
8
KUMAEBILA
Nafolokotmba sigili seen kan farafinnan tilebenyanfan na, nin kra
ssligln ye jamana tilan ma, o min k yrta tuma na. Yanni o c, bnkan
min tun tara farafinnan tilebenyanfan yamana 15 f lagsi saan 1975
kakackalo tile 28 loon, o tun kra sababu ye ka dongnna wali kumb.O
laini yi ka nafoloko, sigida, sek ani lnko f ka taga se politiki
ma, k’olu b kelen kelen kn bo.O lo bi se ka k sababu umanye ye ka
na ni farafinnayanfan jamanadenya dilannin tuguni. CEDEAO y’a aniya
ka nafolokodon gnna jiidi (jnsuguba, warikelen) politiki (bulon,
jnkulu min bi gvrineman ladi nafoloko ani sigidako ra ani
kiritigda) lakanali ani kldenw (OCOMOG saan 1999 ra). tmba ka baara
yr sinsinnanba minu beyi olu lo fil : • adamadenw ka joow labatoli,
u jidili ani k’u lakanale; • jamajfanga jidili ani a lafayali; • ka
politikisira k cogokelen ye ani ka bolodi gn ma jamanaw ka bngra
siraw f. O n’a ta b, glya caama lo bi dongnna nin kcogouman baara
la. ssli misnniw jamanaw ni gn c ka taga jamana amalbaliya, marako
glyaw, fantanya ani lakanaliko sabu kl basigininb CEDEAO jamana
caaman kn.O tmnin k, jamanaw yr fana kn, fanolofo glyaw beyi o ni o
taanan, jamana lyrbaarada fanga ka dg, siyawoloma tumad ka tila ka
sariyasiraw labatobaliya fara o kan o min bi se ka na ni glya ye
adamadenw ani u ka nafolow yaalakora u sago ma. Walasa ka klbanbali
nin, marakoglya nin ani adamadenw ca joow batobaliya nunu lal, a b
bn an k’an miiri ka walikrnkrnniw ta minu bi latig. O ra sa,
kalanso yi sira ye
min lyr ka bon danbeko, klaliw, sekow an aniyaw doni gn na. CEDEAO
ka sbn lakiika nin min sin nin b ladamuli ma ka taga suma basigi f,
adamadew ka joow, jamadenya, jemajfanga ani dafjamanaw ka dongnna,
nin dilanna UNESCO ka baara da f min sigininb Dakari n’o yi BREDA
ye. A kra ni farafinna bngra banki f n’o yi BAD ye.A dabra CEDEAO
jamana lo kama. A baylmana faransikan, angilkan ani prtigkan na.A
dabra kalanfa cman walima a musomanw ma, minu bi kalanfaw fana
kalan olu ka kalansow ra, minu bi eklidenw kalan ani nimu bi baliku
fana kalan. Sbn lakiika lo, sa babaura sa, a bi sira lo don mg kr
kalanfnw na ani kalankcogo ra. A ma dab a kama k’a f k’a bi
wilibali yira, walima k’a bi kalansira yira d ti min k. Kalanfacma,
walima a musoman yi konila ye sabu a bi talik nin sbn nin kn f minu
bi se k’a to a k’a ka kalafnw labn ka se ka kalandenw kuun na
cogoya min na nin modili nunu baara ka se ka latig.A dabra walasa
CEDEAO jamanaw kn jamanadenw cman n’a musomanw ka caya minu
ladamuna sigida bolodignma baara la, mg ka se-n-yr-kr ani ka se n’u
iin don forobako ra, ka dongnna sabati, dususuma ka sinsin jamanaw
ra, ka klw situnuo min yi bngra kuntagalajan sababu ye, yr laka kn,
dambe gln kn, danfara, galabuglya ka se ka jamana baara walasa ka
farafinna jamandenya nmanya latig.
Sbn lakiika nin kn gobi wolonfila (7) lo b’a kn; Gobi kelen kelen b
bi lnnisira d lo kan. Gobi kelen kelen b kn fana, masalakun tigda
fila lob e yi.O masalakun tigda nunun kelen kelen fana b di lnisira
d lo kan k’a sin kalan ani degilisiraw ma. Kalanf sr sira ani
kalancogoya nasiraw yiraninb kalanfa
9
cman n’a musoman na nin kn ani livuru minu bi se k’u nafa nin baara
la. O fana tmnin k, ntrinti la kunafolisr sira minu bi kalan nin
kan, olu fana bi di u ma walasa u ka se ka dfara u ka lni kan. fana
siraDes Kalan si fana nasiraw labnna ka gobi nunu kelenkelen b
bolola, a fana tmnink, masalakun tigda nin kelen kelen b fana na
jasbn farala o kan. Sira dininb kalanfa cman n’a musoman ma u ka o
jasbn nin labn k’a k a ka baara ma, wa a bi sinsin a bolokrfnw kan.
Gobi 1 ka taga se 7 nan ma, nunu bi lnisira kumaba saba lo kan : -
Ka jn ka bolodign ma sigidara walasa, k’an hakili k kelen ye bngra
baara la, ylmali kuntagalajan na, CEDEAO jamanaw kn
Laini makta Résultat attendu : CEDEAO jamanaden kisman min
sagonanko n’a csiri yi « miiriyakelen kelenya ra » wa ka tkelen
walima jamanaden tw fana hakiliylma ka se ka dongnna nin latig. -
k’a ka jamanadeneya yira a ka hakilijagab kn walasa ka se ka fn sr
min b’a to a k’a ka yrta siraw dilan Laini makta Résultat attendu
:
Jamaden min bi kunafoli sgsg, k’a hakililataw lak walasa a ka se
k’a lyr fa CEDEAO tndenya ra. - k’a bolodignma k ani jamanaden cman
n’a musoman walasa ka se ka talik jamana ka taga baara bololali la,
a latigli, a sgsg li k’a la a ka adamadenjoow ani mgw,retaw
labatoli kan. Laini makta Résultat attendu Jamanaden min bi CEDEAO
ka taamasiw ani a baaracogow ln, k’a jija ka adamaden joow lafasa,
jamajnfanga, ani suma, ni b f-ka-bn waliw kn. Nin b bi k ka la a
kan ko forobakow ka k g k, marakouman, nunu minu yi fadenya lakrsi
faan ye. CEDEAO jamana kelen kelen b ka kan ka nin sn lakiika nin
labn k’a dak jamanakow ma, k’a sinsin ktaw kan walima ka tila k’a
dafa. A ka kan fana k’a sinsin kalansiraw kan minu bi seen na
jamana yr kn. A ka glya cogo o cogo, a ka kan an bi sinsin kalan
sirawx kan i n’a f ladeligi, tulonkkalan, kokalan, o n’a
gnnaw.
An Terezi NDONG-JATTA UNESCO-BRDEA mg
10
Kl bi damine adamadenw hakililo ra; o lo ra adamadenw hakili kn an
fana ka kan ka suma lakanalaw l.
UNESCO sigikan sbn
11
«klw bi bange adamdenw hakilla le, wa amadamadenw hakila lo kn fana
an ka kan suma lakananan l…»UNESCO ka sigisenkansb, saan 1945
1- suma ladamuli
2- klko baara
Dantigli
suma yi adamaden ka fndilan ni lo ye. A t’i ko
adamandenya bangera n’a ye. rumu jamana-
krba min tm na, olu ka kumadonso w y’a tira k’a f ko a ni fitin lo
bi tagama gn f, f ka taga se kl ma. « mg min bi suma f, i ka kl
labn ». a, suma sinsinli kumasen ni nin miiriya nin ti se ka bn
sabu o fana n’a haliki nasira lo. Nin hakili nin siraf, klw ni
adamandenya sigicogo n’a faranfasiya bi gnna le i n’a f (seko ani
lnkow, politisiraw, nafolosiraw, sigidakow, siyakow, diinkow, o
gnnaw). A b’a tira k’a f ko an ka kan k’a ko dilanni ladegi walalsa
ka se ka suma sinsinli basigi, la lakana. O sabu lo ra sa, nin gobi
nin kn suma lasinsinli ani klkow baara ngya ra, olu korila.
Masalabolo sekow :
Ka dambew, lnniw, kwaliw ani fr ta walasa, ni kwaliuman minu b’a to
suma lamdamuli ani klko baara ka se ka ln.
Gobi masalabolow
1-suman ladamuli
2-klko baara
Masalabolo 1 : suma ladamuli
Masalabolo seko Ka dambew ta, faamudaw, baaracogow ani kwaliw
walasa ka suma sinsinli sira tagama Intégrer des valeurs, des
notions, des savoirs faire et des comportements pour s'approprier
une culture de la paix
Kalan/ladegi kuunw -
- Ka suma sinsili dambew ani a daw ln - Ka fr ini walasa ka se ka
suma ladamuli jiidi, ka janto adamaden sigiyrmanw na. - Ka
kalanbaara k ka sin suma ladamuli. - Ka kwaliw ta minu bi suma
ladamuli jiidi
A knkow
suma faamuda
suma faamulida kr bi i n’a f dambeini siraw, lni siraw ani ka
yrmincogo, lniya ani kwaliw minu bi adamaden yrkun niin lafiya i
ylkan, i ni mgt fana ka sigi ka k hrla ani sigida fana ka
jiidi.
suma dantigli suma (latkan na : pax, pacis) 1
- Jamana min ti kl ra : ka suma ini ni sen ni bolo ye dikn
- Klban jamana fila walima kbbagaw ni gn c. Ka suma ini. - bnwali,
bn jemandenw ni gn c, adamaden sigiyrmanw c, kl ntanya
jamanaden ni gn c, fitin te yi, sigida ra suma. Adamaden kulu mini
ti klra, u ti fitin na, ka to suma ra n’i sigignw ye, lafiya knin
adamaden kan,
- mg min nin lafiyanin lo a ka, a hakili siginin lo, wa jr foyi t’a
kan - Mankan ti yr min na, i n’a f kaburulo sumacogo.
suma cogoyaw waleyasira hr: waleyasira hr yr la, kl te yi, wy te yi
;. Walibolikansira hr bi fil ni adamadenya waliw yi minu kun yi hr
sinsinli baara ye. Miw dab kun ye ka dilatig ngya b bolo. I ti i
n’a f kl teyi, wy teyi.
- lamli; - kumagnya l; - ka sn k’a ln ln ko kow na cogo ti kelen
ya, wa adamadenw fana hakili ti kelen ye; - ka janto c-ni-musoya c
ra la prise en compte du genre ; - ka sigi ni bali-ka-wili ye
kowulen wagati ra; - ka bolodi gn ma ;
1. http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/paix
- Kunna miiri - Sigidarako lyr fa
Nin kwali nunu kelen kelen kelen b ka kan ka jiidi ni ladamuli
ye.
suma ladamuli
Lafiya ladamuli :
« nasira lo min bi lannaya ani bolodi gnma sinsin jamanadenw ani
jamanaw ni gn c. Sira
lo min kun yi ka klban degi, kml min bi se ka don jamanaw walima
jamanden ni gn c, k’a
nb ni sigi-ka-f ye k’a sr maramaf ma ta, w y ma b a ra. Lafiya
ladamu kun ti kl situnu
ye, a a da b kun ye ka k’a ko nb k’a sr n’a ma k ni balawu ye.
Lafiya ladamu yi la ;nini
sir aye ka taga adamadenw ka joow sabatili faan f, dususuma gn kr,
soronalidon ani
ademadenw walima klban f ka taga se adamaden walima jama ka bngra
ma ».
Nasn zini ka dantigli ra, lafiya ladamuli kr yi ko an ka kl ani wy
b an ka damdenw, an
yrminecogo, an kwaliw ani an ka dilatigcogo ra. An k’o k ni
kumagonya ani jn-ka-f la sinsinli
ye adamadenw ani jkuluw walima jamana ni gn c. (Ka b Nasn zini ka
bnkansbn
A/RES/52/13 mini sinin b lafiya ladamuli ma : wangolali ani
baarabolola wali k’a sin lafiya
ladamuli ma).
« lafiya ladamuli yi wali ye min bi ylmali don adamaden, jkuluw ani
baaradaw ka waliw ra. a
bi bange adamadenw dugu ra, ani u ka wali wa a bi wili ni jamana
tacogow, a sr cogow ani a
maracogo ye. Lafiya ladamuli bi a laini ka ylmali don dambew ra,
ylmincogow ani
kwaliw ra walasa ka se ka lafiya sinsin ani hr ».
suma ladamuli
ladamuli k ka sin lafiya ma, ka krko ye ka jamanaden kalan kelenya
ani fasodenya ra, k’a
hakili dayl ani k’a to a ka se ka hrnya dambe ln, ka adamadenya
sabati, k’a ln ko mg ti
kelen ye, ka kl krmatig ani k’a ko nb n’a ma k ni balahu ye.
I n’a h lafiya ladamuni bi cogo min na, hr fana ladamuli bi sinsin
jamana sigicogo ani a ka seko
n’a ka lnkow ani a ka srsiraw lo kan. An bi se fana k’a f ka lafiya
ladamuli jujn yr kllasa lo
ra : fn fl min kra ka kl lasa o lo yi bkakumba min tara saan 2008
ra, walasa k’a k kl, kana
k politiki sirad ye n’a bi f o ma ko « Pacte Briand-Kellog ».
O tm nin k, dijamanw ka tn ba min yi nasn zini ye, o sigiri seen
kan saan 1945 ra walasa ka
jamanade nataw kisi kl kasaara ma, ka fr ini walasa tilenniya ka se
ka sinsin, ka bnka,
knkow labato ani dikunkanko sairaw siraw fn min b’a k jamanadenw ka
se ka bng ra ani
ka yrta latig u ka dielatig kkouman na. (Nasn zini ka bnkan snbn
bila ra). Agora Jnkulu, Baarakcogo a n’a kli yirasbn, Librairie
Saint-Paul, Dakar, 2011. UNESCO. AN KA SUMA LADAMU. [En ligne]. (
filra Saan 2012, samikalo tile 2 loon) http:/
/www3.unesco.org/iycp/fr/fr_sum_cp.htm UNESCO. LONi ka dakunclisbbn
ka sin suma ladamuli ma, saan 1998. [En ligne]. filra Saan 2012,
samikalo tile 15 loon.
http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001130/113034F.pdf Wangolali
ani suma ladamuni baaraksira nasiraw , adamadenx ka joow ani
jamajnfanga. Unesco, Pari Saan 1995. EDH (An ka adamaden joo
cogoyafil) bila, 12 [En ligne]. ( filra Saan 2012, samikalo tile 15
loon.).
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Introductory.pdf
S U
M A
L A
D A
M U
L I,
K
Masalakun 1 : suma ladamuli
Lafiya ladamuli bi k sabau ye ka faamuyali, sabari ani kelenya
sabati jamanw, siyaw, ani diinbolow ni gn c, o bi nazni zini ka
baara sabati ka sin lafiya mainili ma. O sababu ra sa, lafiyia
ladamuli lyr ka bon kosb sann zini ani a jamanaw ka baaraw la.
Kalanfa miniw ka baara taanib lafiya ladamuli baara ka, olu ka
laini yi ka adamadenwya nagasinili walia kl i n’a f faanta ya non,
hakilintanya, siyawoloma, benkani, balahu ani kl. Nin b kun yi ka
kalan ani degili k adamadenya sabatili sira d ye. Lafiya ladamuni
sigikun flo fl tun ye ka se ka di kisi atomiki kl ka balahu ma,
sisan, a nasira boena foo ka taga se lafiya sinsinli baara
ma.
Lafiya baara glya yr ani a sinsinnaw Glya mini bi se ka don lafiya
baara la :
- Kumagnyabaliya ; - Adamadenw ka joow labatobaliya
- Yrlamini sariya tili - Jantobaliya c-ni-muso filancko ra; -
Maracogojuguya ; - Kahilisrbaliya, ; - Jamasagofaana nariaw
labatobaliya; - Lakrsibaliya ; - Adamadenw mako jnjn dilanbaliya; -
Filibagatw angibaliya; - Bali-ka-wili-kow baara ccogo juguya, o n’a
gn naw.; etc.
O n’a ta b, min yr ka gl faliya sinsinli baara nin na CEDEAO jamanw
kn, o yi walahuwaliw ye, jantobaliya min bi se ka k c, muso walima
denmin sababu ye, ka se ka soow ci. Ka mg boloe se gn ma, ka jamana
agami, ka sigida girin, ka na ni siranya ani kasara ye.
Lafiya basinsinli wal frw
- Walasa ka se ka lafiya sinsin CEDEAO jamandew ni gn c, u ka kan
k’u jija : - Ka siriyatilenni sigi seen kan jamanadenw ni gn c - Ka
dm don baara daw yi mini sigikun yi lafiya baara ye. O bi i n’a f
baumank nunu
n’o yi ONGw ye, nasn zini ka baaradaw - Ka jamansagofaanga sinsidaw
lafasa, ka bnkanw labato jamana tgra bolonn bilara
minu na, - Ka sariyaw ani sariyasiraw labato ; - Ka sigida latanga
ka wali sigi seen kan min b’a to adamadenw ni sigida ckow ka se
ka
dilan. - Ka lafiya jidi fara kalansiraw kan, ani kuma-ni-daamu frw,
ka dilatig ngya I yr
ye ani ini t fana c - Ka adamadenw ka joow jidi
7. ONU, suma ani ladamuli, Jujnw [entrintira] filra Saan 2012,
samikalo tile 15 loon,
http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm
15
CEDEAO yi laminitn d ye min y’a hilito lafiya ani lakanali siraw
ra. Klwali tmnin k ale f walasa ka se ka lafiya sinsin a ka jamanaw
kn (Liberiya, Sera Leone, Gine Biso, kolowali), a yi frw sigi seen
kan o ko kama. Misali la, bnkan sb min kl etigli, ani ko baara ani
klnb (min tara saan 1999, sanylmakalo) n’o dafara ni faran-kan sbn
ye min esinin b jamanasogo fanga ma, ani maracogo umana (min tara
saan 2001, sanylmakalo). O sbn ni lo bi kletig ani klkodilan ni cko
esin fankelen f. BAARABOLOLA SBN Gobi 1 ; Lafiya sinsinli, kltig
ani a kow dilanli
Masalakun 1 : suma ladamuli
Masalabolo seko Ka dambew sinsin, danfaamu ani yrmincogo walasa ka
se ka suma ladamuli basigi
Kalan Lakan /ladegili kunw
- Ka dambew ani danfaamu basigi minu esinib suma ladamuli ma - Ka
suma ladamuli frw jidi, ka janto jkulusuguyaw ninyrw ra - Ka
kalabaara k ka sin suma ladamuli baara ma. - Ka waliw latig ka sin
suma ladamuli baara ma
J : lri 14
Min/kalanminnw/sbn
- Baarabolola ani kalanden sbnw ka sin kalan kunbnli ma - -CEDEAO
ka sb lakiika Manuel de référence de la CEDEAO - -Jaabw Films -
-Jaaw, ja, ani sin - -Sbn, ani masalabolo fasamanw -
-ntrineti
S U
M A
L A
D A
M U
L I,
K
Kalanknna
-Ka suma ladamulli da dantig -Ka suma suguyaw bgn na
-suma ladamuli danbew ani da -suma suguyaw
A sbn inili (sbnw ani oridinatrilataw) Recherche documentaire
(imprimés et numériques) Baarak jnkulu Travail de groupe
Hakilifalen Brainstorming Sgsgli Enquête Kumagnya Débat
4H
2
suma ladamuli nasiraw ani a sira tagamacogow
2H
3
IGlya ani kta minu bi hr dilanli baara la
2H
4
ka frw ini walasa ka se ka suma ladamuli baara jiidi
suma l adamuli frw
2H
5
ka esuma ladamu li basigi kalansiraw la. Jantoli. Ka jija walasa la
se ka suma ladamuli don kalan na k’a sin c-ni-musoya ani ka ini
kaladenw f u ka tali k sigida baaraw la (jkulu bolow, dmsiraw o n’a
gnnaw) ;
-Kalansen min mini be yi -Kalan sbn fura -Kalan / degili
waliw
-Mafil nafaw 5H
masala bolo 1 : suma ladamuli Masalabolo seko
- Ka danbew, faamuyaliw ani kecogo ;numan o ni kwaliw ta ka se ka
suma ladamuli lamara
Kalan/ ladegili kunw Ka se dambew ra ani famuyali minu sinin nin b
suma ladamuli ma.
Kalasen da / degili wali : dambew ani faamuyaliw minu sinin nin b
suma ladamuli ma
Seko miw ka kan ka jidi
Sekow
- ka esuma kr dantig
- - ka esuma danbew ln
-sumako hakilijagab -Ka soronalidon waliw kalan a ka sigida ra. ka
kwali kalan minu bi suma jidi
- ka tonw gasisigi
- Kl walima balahuko jaaw mini yr lnnin lo. - Bolodigmawaliyakow
jaaw, ;ngnfaamayakow, ko-to-gn-ta-ra, o n’a ognnaw.
CEDEAO jamanaw ka kalansiraw - CEDEAO jamanaw ka sb lakikaw -
Zurunali knktaw - suma tnmisira gndaw (kalanden kelen gn kelen) -
ngnw ani jaaw suguyaw
S U
M A
L A
D A
M U
L I,
K
musoman
ltaw sgsgli Lontaw
- ka kalandew ka kofaamuyacolo jak ln ka sin kalansira nata nin ma
;
-Ka iningaliw jabi minu snba aini minu ma sbn -O min bi suma
ladamuli kof ani k’a kumaw jaabi
-kelenna baara -hakilifalen -kumaignya
sigili senkan -suma tnmli sbn (sbn min bi farantaw kan) -ka esuma
yrw yira sb nin kn
- Jkulu ka jn ka suma wali d yira
Baarakjnkulu
kn, u ka tila k’a f tw ye
-ka kaliw mafilli labn -K’a ini kalandenw f u ka
kalikan labe ka nesin suma ma
-waliw mafil ; -ka dambexw yi ka
sin suma faamuyali ma -ka kalikanw labn
-Baarakjnkulu
-Hakilifalen
- ka kunafoni dafata di jkuluw ma
-K’u ka bangetaw labn u ka bolola hokumu kn : -Faamuyali dantigli
ani suma dambew ; -suma waliw ; -esumako ladili siraw
-o n’a gnnaw
Hakfil lakali
- a ini kalandenw f : . u ka tnmilida wolowilan fa; . ka sumawali
wr nin dafa ni masala sira dan k k’o labn walima a ni gn walima
kalikan kelen
- ka cira nin k kelen kelen Kelen-na baara
Cili/seginafakan Ka ini u ka baara k, u ago ra : dosse dilanni ni
masala ye, ani jaa walima g minu bi kuma adamandeya kan ka suma
ladamuli mankutu , suma mankutuw ka esin jamana suguyaw b ma k’a
ini u f u ka hr ini u yr ye ani u sigignw ye ; - ka dab a ma u ka
nin ladegi u ka dugubaw ra.
- ka dosse dilan ; - ka pilan dilan / baara
bolola ; -ka pilan baara k/ ladili
ani baara bolola waliw.
19
Masalabolo 2 : klkow baara dilanni
Masalabolo lnkow Ka danbew, dalntaw ani kwaliumanw ta walasa ka
klkow baara ln.
Kalan /degili kunw
- Ka famuyali k klkow waliw ra ani o dilanni baara Ka se kltig ani
a bankow baara ra.
- Ka kltigwali frw ln ka sinsin an ka danbew kan ani gnbo sira. Ka
kalanwaliw sigi senkan ka sin kl tigli ani klkow baara dilan
cogoyaw ma.
- ka waliw latig min bi se k’a to kl etigli ani a baarakow ka se ka
sabati cogo min na.
knnna koow Balahu : Balahu yi bnbaliyawali ye konin kan min bi se
ka na ni dusuwiliko ye, hakilicn walima bolosengnma. A bi se ka k
kdongnna ye, ssligln, bbaliyawali kodn kan : miriya, hakilinantaw,
famuyacogow, dinkow, nataw, siyakow, kabilakow, farikolosuguyakow
walima adamanew makow. A ka gl a ka se k’a yr tanga a ma sabu
adamenya tagamanagn lo, wa a bi sr sababu caaman f :
- .kabila, - .guvrineman, - .tnbolow, - .baarabolow -
.institutions, - .organisations, - n’a gnnaw.
balahu suguyaw balahu suguya ka ca :
maramafn na balahuw:: -balahu min bi don jamanaw ni gn c - walima
min bi se ka don jamana yr kn
Maramanfn balahu min bi don jamanaw ni gn c o bi jamana fila walima
jamna cama lo bila gn na.Maramanfn balahu min bi don jamana kelen
kn ale bi sr i n’a f jamanaklden ani klbolod bi se ka bila ;ngn na
walima klbolow yrdama fana bi se ka bila gn na ;
Bilangnna balahu Bilagnna balahu walima adamadenw ni gn c balahu yi
bnbaliyawali ye adamande fila c (k’a la okelen ka tkelen ka kow
faamuyabaliya, a ka ko-be-n-ks walima gn famamuyabaliya , o n’a
gnnaw) ; A bi se ka k mg bi kumu i yr kr (yrla labahu). 8. EDH (An
ka admaden joow cogoya fil) Gobi 2, 5. [En ligne]. ( filra Saan
2012, samikalo tile 15 loon.).
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf
S U
M A
L A
D A
M U
L I,
K
kun /sababuw, balahujujnw
balahuw yr kun ye : - n-ta ben-n-kn (yecogo, diinkow, hakilnantaw,
sigidakow, siyakow, kabilakow, o n’a
gnnaw). - mabli ani wolomali (to-nkn, siyawoloman, fariya,
dusumangoya, krfjngli, wolomali
ka sin c-ni-musuya ko kan, dunanmangoya, diinko balahu, daglya,
tilenninbaliya, dakbaliya, juguya…);
- adamaden kelen kelen snkolonw (namara, ngoya, bsnkniya,
nugumanya, bgntaf, natabaya, komara, lannabaliya, fangako nata,
siga, siranya, mangoya, juguya…) ;
- bnbaliya waliw (bnbaliya, nkin…) ; - gnfaamu baliya, (n-ta-be n
kn/ galon, faamuyabaliya/ gnfamuyabaliya…) ; - marakojuguya ani
fidonni jamasagofanga ra, (surafn laadasigi, angibaliya,
jamana
marali bolokelen na, fangantaya, b bi yrye nafoloini na…) - Jamana
marabaliya - Jamana marabaliya a kn ani a kkan f ka k sababu ye
danfaraw ti fn lal wa jamana
bi labila balahunafoloinilaw ye
- Politikisira balahuw - Sigida balahuw - Seko ni lnko balahuw -
Nafoloko balahuw - Diinko balahuw - Siyawoloma
/kabila/farikocogoyaw balahuw
Walasa ka balahu baara k, k’a tig : frw ani labcogow suma tuma na,
mg bi se ka i ka adamadenya latig ni hakili ye, o bi k balahu
kodilan frw ye ye i n’a f kunafoni/ladegili kalandaw ra ani
leklisow ra. O bi k sababu ye ka na ni hakili ye adamaden ma
walidamana na i n’a f : lannaya, lnniya, hrnya, gndm, tilenniya,
gnfaamuko uman. Klw ani ani maranafn balahu kl cnni ka ca :
adamaend bi sa ka to a ra, u ka nafolow bi cn, jamana bi ci ka
jamanadenw jnsn hakiliwili bi dw sr, jamanadenw k bi don gn na,
jamana bi ci, kasaraw bi na, fkuntan i n’a f drgi nunu fana bi don,
cnniklaw bi caya, yr b bi cn, sow bi ci, adamedenw bi jnsn, banaw
bi caya, benkanikklaw bi caya, jamana ka sigidako baaradaw b bi
fereke, kalansaoow wo, dgtrsow wo, misalila, o n’a gnnaw, nin si ti
sr Klwagati ra balahuko bi dilan ni adamadenw ka joow sira ye min
sirigi ditnba nin f walasa ka se ka adamenye sabati n’a bi f a ma
ko duruwa ntrinasnnali imanitri (DIH). O DIH nin sigikun ye walasa
ka se ka adamadenw lakana, k’u ka adamaneya sabati kl wagati ra, ka
tila ka se ka kl funteni ngya olu ma cogo min na. Laada kuluw lo
mini dabkun ye ka klfn dadg ya ka tila ka ani kl yr cogoyaw. A bi
mgw laka fana mini da ti kl la ani minu fana senbra a ra. Nin Dih
nin sigikun yi maramafnkl ko ye min k, ali ti se ka bila adamadenw
ka joow nn na o min sikun yi badabada ye. Nin siriyakulu fila nin
bi gn dafa
21
DIH nin kalansira sigira senkan kuruwa uruzi f, a bi f o ma ko « an
ka adamadenya sabati joow mafil ». Ale sigira seen kan Kuruwa uruzi
ka Jnkulu f (CICR) n’a bi f o ma ko e »An ka adamaden dmjoo cogoya
fil » EDH; Balahu ntig yi dijamanaw ka tmba haminanko kumaba d ye i
n’a f a yirala a ka sarati tiga 1 la cogo min na. a, saan 1980
laban wagatiw ra ylmaliba donna kl sugu kosb. jamanaw ni; ngnc kl
dabila ra. Kl min bi k jamana yr k, o bilara o nn na. Kabi o kra
siviliw ni hr fara ra, wa olu yr lo bi to kl faamba b ra. Csiri kra
balahu krtig ra saan 1990 damin wagati ra. O sababu kra porogaramu
f n’a bi f min ma ko suma bololalisbn n’o sigira tmba ni mg f min
yi Boutros Boutros-Ghali ye. O ra sa , csirili kra « jamana ckow
tigili ma » o min kra i n’a f « frw walasa ka se kl tig adamaden ni
gn c, ka k sababu ye ssliw kana k balahu ye, wa k’a kl funteni ng
ya n’a fana dabra ».9 Jamana ni gc ko tigli nin sigikun ye ka se ka
fitin dafaga ka tila ka fr sigi senkan min b’a to klko ka se ka
dilan ngya ra jamanaw ni gn c, ni f-ka-bn ye, soronalidon, sabari
ani ckow dilan ni ngya ra, ani balahu wagati ra konb. Lasigidenya
tigliwali bi se ka k kl kodilan tuma na, a nb tuma walima suma
basigi tuma. Komisn karnezi min sigikun yi balahu tigli baara ye,
ale yi dantigli k tigliwilikal ani tiglibasigili c, o kra saan 1997
ra.w CEDEAO jamanaw ra, tigliwilikal yi waliw ye mini kkun yi
walasa ka se ka kl kumbt dafaga,. O bi k si n’a f lasmili ye,
soronalidon, sabariini, maramanfn kn-ka-bila ani kllafagalaw ka kn
ka wili i n’a f soronalidonlaw ani CEDEAO ka klden luku min labn ni
b ka bila a ka don kelen den ni gn c. tiglibasigili ale ka teli ka
labn hr wagati le ra. A dabra a kama walasa fn mi bi se k’a balahu
jujnw ka se ka ln, i n’a f ylmali minu bi don politiki sira la
(maracogo) ani bngra ylmaliw, adamanew ka ladamuli ka sin esuma
ladamuli baara ma. 11 Balahu tigli baara bi se ka k ni Lasigidenya
tigliwali ye – sgsgliw, lasigidenyala sutura, lasigidenyala koglya
ani soironalidon. A ka kan jamana, daftombolow ani dijamanaw ka
tombolow ka ani jamana ka guvrinemanw, nunu b ka kan kotig fr don u
ka baara bolola ra, a, kotig fr fana ka kan ka bila seen kan ni
jkulu ye, mini kn jamana sugu b bi sr, wa u ka baara fana ka k ka .
Balahu kotig fn lo fil nin ye, wa a ti dan o ma :
(a) diinmg laloniya ani u lakrsi waliw, dugutigiw ani jamana mg
laadiriw, ka tagama ka se ulu ma walasa ka se ka kunafoni jnjn sr
ani fr umanw min bi se ka kotig baara ng ya ; (baaro ka sigi walasa
ka se ka se ka k sababuye ka mg f k’u don gn na).
9. ONi ka mgba, An Agenda for Peace (Saan bololali ka sin ;numako
ma), UN Doc. A/47/277-S/24111 7 samika san 1992, datilan 20). 10
Kamrizi jnkulu ka sin fagalili kl tigli ma , fagali kl tigli:
Lakali sbn labanta (New York: Carnegie Corporation of New York,
1997). 11. CEDEAO ka Kltigli waliw, Reg. MSC/REO. 1/01/08, datilan
19).
S U
M A
L A
D A
M U
L I,
K
Masalabolo 2 Balahu kodilanni
- (b) daarili - (c) soronali - (d) f-ka-don-gnna ka k,e sababu ye
ka kumasira ngya kllakuluw ni gnc , - (e) ke knkawili jamakulu -
(f)lannaya siraw.
Misalila wali krnknni dafjamananunu na olu lo fil
- (a) hrlsira ani lakanali siraw labn ni politiki siraw f i n’a f a
be bn cogo minna - (b) Knkawili jnkulu barakta sigili seen kan
dafjamanakow kn : bolodignma jamanaw
ka mg krnknniw ani jnkulu ka baaraklaw ka jn ka kunafoni ini ka
tila ka koow sgnsgn (ECOWARN, faanw baarada)
- (c) Mgkrbaw ka soronalidonkulu ka waliw, CEDEAO mg ka ciraden (c)
les activités de médiation du conseil des Sages, du Représentant du
Président de la CEDEAO
- (d) mg laadiri ka kodilan siraw : dabnkaman ciradenw walasa ka na
soronalikne faama tg ra ,
- (e) daanw sigili senekan walasa ka ka se ka balahuko knkawili fr
sigi CEDEAO jamanaw kn n’a bi f o ma ko (CPCC),
- (f) ka ngya don jkuluw ka koow ra minu ka baara taninb
adamadenyajoow kan, surafko klow, kalafili baarajkuluw, ani
politikitnw walasa ka se ka barika don olu ka baaraw la.
CEDEAO bi baradabolofara d sigira seen kan min bi dm don soronaliko
ra n’a bi f o ma ko (MDS). O kun ye walasa ka se ka knkawili
lasigidenya sabati i n’a f o min yi mgkrbaw ja jekulu ye,
peresidanw ka ciradenw ani u ka dabnkamana ciradenw. Nin b dabra ka
se ka lannaya sinsin balahu tigli baara la (a ka k a tigliwilikal
walima a tiglibasigili ye wo), o lo nafa ka bon jamana ma foo ka tm
sanga ni wagati jan na. Klko baara ani a ko nbli Ka kl jujn ini k’a
ln Kl jujn ka kan ka ini k’a ln le. Koo caaman bi se ka k kl jukr
(kuunw, / sababuw/kljujonw). Klko baara ani a ko nbli kelenkelen b
nafa ani a glya : Klko baara kalan ani a konbli seen f, nin yr nin
na an bi n’a fil adamadenw b’a ini cogoya min na ka se ka kl
baarako b walima ka kl ban fo k’a m :
- -ka kow .ln faana filaw f u ka k kl la walima u kana k kl la - Ka
bolodignma k faan fila ni gn c u ka k kl la walima u kana k kl la -
Kl ka nb walima a kana nb - N bi tn, /i bi tn walia n bi bn/i bi bn
walima n bi tn/i bi bn - K’i yr ka koow faamu ani tw ta - Ka
hakilijagab miiri ani ka kwaliw ta ka kungow nb - Fillikcogo ka
ckow ladon
12. . CEDEAO ka Kltigli waliw, Reg. MSC/REO. 1/01/08, datilan 19),
k’a dak
23
Klko baara sugu minu beyi o lo fil : - fanga/mara (kl) : a ka to
kelen ta ra . Fanga tigi sago lo bi k. Ne bi tn, e bi bn : o n’a ta
b, kl bi se ka ban ? Sariyatig : O ra an bi se sariyatigi f o lu
b’a nb a cogo ra ; Kelen bi tnn t kelen bi bn, nin bi k sariya sira
f. Tigli O ra klkla fila bi mg wr lo sugandi min bi kuma nb, wa u
bi sn o tigi ta ma. O mg wr ka kuma lo bi bato; Dakli o b’a sr klla
fila nin bn na u ka dakun ma. U b’a laini ka bn bn « i bi tnn, n bi
tn » ; Soronali o yi dakli ngman ye min na kl klaw b’a ini ka klban
pew pew, u bi fr b ini o ko ra. Soronalidonla ta ye dr ale k’u
bilasira. O sira nin na o kelen kelen b nafa lo bi ini. A bi f ale
fana ma ko « kongyala »; Yafagnma O bi k n’o ya sr klban bi se ka k
ka m. O tuma na hr yr bi damin yen ka to kg ka taga; Konb o dabra
ka se ka kl ban ka tila ga ylmaliba don mgw ni gn c ya sira kan. O
b’a sr dususuma sera, funu banna ; baylmali ale yr le ka bon ni
bolodignma cogoya b ye klko ra ; O ra kl klla fila nin b’a ini k’u
ckow dilan umanya sira f. Dakli, Soronali, Yafagnma,Konb,baylmali,
nin kelen klen b yi klko enbnan ye ni nafa bi minu na faan b.
Klban ngya ra o tagamasira sigiyrma tan
1. I jija k’i yr ta fil, f minu bi se ka na ni kl ye, walima k’i
dusu wili. I b’a fil fana i yr kwalila f minu bi se k’a mgw fitin i
kr.
2. I jija ka se ka i makun ka mgw lam- ka kunafoni ini, ka sgsgli
k, n’i ma min famu, i ka ingali k.
3.I nafa yr yati yrini. I ka jatimin k i ka nafa jaati c ani i
halkiliata walima i tu hakili bi min na ka tm ;
4.I sinsin klkun kan, i kana sinsin o ko mgw kan ; 5.I taasi ka fr
caaman na. I yr hakili la o lo y’a ye wa ? I k’i jija k’a sr k’a sr
i
ma jiginan ben mg wr kan ; 6. I ka a sg sg g kan « nin gn tu yi
minu sr ne , olu yi’o nb cogo di ? » 7. A min bi se ka bn b ma, i
b’i sinsin o lo kan 8. A yi bn ko uman kan.
S U
M A
L A
D A
M U
L I,
K
Masalabolo 2 balahuko baara
9 a yi bn walasa ka sigi ka kuma n’o ya sr a tu n bnna min kan o ma
mako ; 10. a y’a bolo di gn man
BAARABOLOLA FISI
Ka dambew, lnniw, kwaliw ta walawa ka balahuko baara,
Kalan /ladegili kunw
- Ka kltigwali frw ln ani ka sinsin waliw kan miniw taanin b à
baara faanf. - Ka balahu tigli siraw ani klko baaraw ln kosb ; - Ka
kltig frw sigi seen kan, koo baaraw ani a koo nbcogow, k’a
sinsin
jamanadenw ka kwali jnjnw kan ani danfaranc makarali ; - Ka
kalanwaliw ta ka sin kl tigli baara ma, a ko nbli ani balahuko
lasali
- ka waliw ta ka sin klkokrtigli baara ma, a ko baara ani balahuko
lasali (sabari ani hr).
J: lri 16
- Kunbnli Kalansen bololaw ani a kalansbn - CEDEAO Kalansbn lakiika
- Filimuw, jaaw, bolonnw ani cgnw - Sbnw ani suran sugandiniw -
ntrinti
25
Masalabolo 2 : kltig ani balahuko baara
Masalabolo lnkow
Kalansuran tg / kalan ksira:
suma, muu ani kelenya
Kalan kuun/ ladegili :
- Ka dambew, lnniw, kwaliw ta walawa ka balahuko baara koow
ln
- K’i jija waliw ra minu sinnin b balahuko tigli baara ma ani klnbo
kow
masala Lyr / lniw minw bi bugu
Kalanknna
baarak ani kalan fisiw baaralatigli Baaro sigi seen kan ani
ka baarak ni tw ye mini bi walinin na
4H
2
ko baarakcogow ra
Glyaw, deguw minu
3
balahukrtig ra a
ni a konbcogo
Balahuko krtig ra
Kwali mini ka kan ka sinsin
Minw ani sbnw - Fali fila ka tariku jaa 6; - Sariyajuba sbn ;
- Kalansoknko sariya sbn.
J : hri 2
musoman
u ka ko faamuyani
jati min
Ka kalanden cman n’a musomanw k’olu ininga ka kofaamuyacogow hakw
fil ka sin kalan waliw ma
Kalandenw -ka ininagliw jaabi Ka daow ani ingaliw k ka tagako
kalantaw kani
Kunalnni (QCM) Mgkelen baara Hakilifalen baarogwansan
Ka wali sigi seen
kan ka fil
- Ka wali wr (6) gnna min bi taga fali fila 5é) ka tariku kan
- ka tila ka segin k’a kow cogaya fil
- Ka waliw fil jnkulu kelen kelen b f u ka tila k’u ka kufaamuyali
f.
Jnkulubaarau
f tw ye
- Sbn faamayaliw labn baara k
- Baaro sigi kalande ni gn c u ka kunafoni faamayali kan
- Mankutuw k walasa ka se ka fiman yr b situnu a ko ra
• Ka ingaliw jaabi • Ka waliw latig minu
dira olu ma
ka lntaw snsn
- Jaabi ngmanw di igingali
nunu na minuw kra wali kelen kelen na k’I sinsin jkulu ka srtaw ani
u ka baaraw kan
SEKOW
Ka kl suguya faranfasiya, k’u cnin cogoya ln
K’i glya ka talik soronalidon kumaw ra, a ka k misalita ye wo,
walima a ka k a yr yr ye.
Ka baaraminn woloma, k’u
sgsg / kasin kl waliw
- Ka laanden cmna n’a
musoman ladegi u ka se ka kalan nin suma ni u ka sigidakow ye
(denbayakow, sigidaw,)
- k’a ini kalandenw f u ka baaro ke fn min b’a to u ka se ka
balahukow kuun ln, k’u cogoyaw ln ani a kokrtig cogoyaw ;
- ka lakanedenw dm u ka ka balahuko nunu cniknn l, ain kasara mini
bi se ka sr balahu sen f
- k’a walisuma ni u ka dilatigi nasiraw ye¸ k’a ini kalandenw f u
ka baaro ke fn min b’a to u ka se - ka balahukow kuun ln, k’u
cogoyaw ln ani a kokrtig cogoyaw ; - ka lakanedenw dm u ka ka
balahuko nunu cniknn l, ain kasara mini bi se ka sr balahu sen
f
Mgkelen baara ka sr k’a kne jnkulu baara ye
Sgsgli /
waliw kuncli
- - k’a ini kalanden cmna n’a musoman f u ka sbn kuruba, sbn nrta,
dulontaw ani pilatiw ni jaa sbn mini sinin b balmahuko baara
ma
- -ka cira k ni sira ye miin bi hakilifale jiidi
Ciili / nafabli
ka ini u ka dose labn misali la balahu kuun, a nacogow, a ani a ko
frw kan hali n’a kra balahu yr yr ye. o baara br bi se ka na ni ng
siraw ye (ko ini baarakulu ka kan ka k sababu ye ka kalandenw kafo
olu minu bi b jamana caaama na. o fana bi k ni jamana nunu ka seko
ni o ka lnko nasiraw ye fn min bi se ka olu ka baara jiidi (ka
jasiniman dilan, ka poyi sbn) Ka barow sigi seen kan u ka baara
nunu sen f ng jaalaw, o n’a gnnaw
- Kalandenkulu bi jn ka dosiye k ;
- U bi talik kuluw ani jgw ka waliw ra
- baarak jnkulu - ka jn ka sbn ini .
- K’a koow kalan , tulonkana,
- ko ini jnkulu k’i janto kalanden ka nafa sira la ani o ka
lainiw
S U
M A
L A
D A
M U
L I,
K
Gobi 1. ka ntrinti : sula ladamuli, tigli, balahuko dilanni
baara
Malabolo 1 . suma ladamuli. sula faamuyali :
http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais/paix sula ladamuli
jiidi j http://www3.unesco.org/iycp/fr/fr_sum_cp.htm
http://unesdoc.unesco.org/images/0011 /001130/113034F.pdf sula
ladamuli
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Introductory.pdf
http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm Maramafn kl
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf
ko ln ka se ka balahoko baara k, k’a kr tig. Frw ani kodilan ka sin
balahuko dilanni baara ma http://www.ehl.icrc.org/index.
php?option=com_content§ionid=15&task=view&hidemanmenu=1
&id=548 -
http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdf/otherlanguages/french/Module2.pdf
page 2.
29
Poyi ka taga suma kan N’i y a ln ko muguri ka fisa ni maramafn ye
N’i lara bolodignma fanga ra N’i y a ln ko fn minu bi adamaden
lakori o ka ca u faranfn ye N’i ya ln ko danfara min bi mgn c o y’u
danbe d ye, wa o ti glya ye N’i bi se ka i mggn fil ni adamadenkanu
wali ye N’i bi jigi f ka tm siga kan N’i ya ln ele ka kan k’i sen
ta flo, Ni denmisn ka filli bi se k’i dugu suma N’i sigign ka hr bi
se ka k e ka nusndiya ye Ni e f duna yi baliman ye Ni bi se ka
wagatini sr mgw mg ye kanugnya kama N’a bi b i ma mg k’i dm N’i bi
se k’i ninyrto tilan, wa o ka k ni ninsndiya ye N’i ya ln ko yafa
ka fisa tajurusara ye N’i bi se ka dnkilila i mggn ka hr la, ka dnk
a ka sewa ra N’i bi sn kirib ra, wa ka tila k’o k i ka nafa sir aye
k’a sr i ma ban o ra, wa i m’i lafasa N’e f i tgn yi i baliman ye
N’i ya ln ko dusubaya yi fagoya ye n’o t cya d t N’i bi bnn f ka tm
tli kan N’i lara ln ko kanu lo bi se adamaden kr N’i lara a ra ko
suma yi cn ye Wa suma bi na k
Pierre Guilbert
anouslesamies.centerblog.net/rub-Textes-beaux-textes.html
30
Joow jsnli duni na, adamadenya taga knfn sigiyrmanw, o ni wolomali
ti bn ani csiribaliya. K’a
hakili jigi k’a f adamen kelen kelen b siyajuru yi kelen ye 99,9%
hak ra, wa an bne kelen kelen yi
adamaden ye
A b Aln Musu Yr min yi tubaburatn baumank n’a b’a f Ownizew ye
persidan dankan ye Osulo, k’a sumandon kalo tile 2& ka taga a
bi 22 ra
Alain MouchouxOslo, 21-22 sumanckalo 1 . Alain Mouchoux, Dina
admaden joo, OSLO 21 – 22 sumanckalo saan 2010, Baaro daylkuma,
[entrinti]. filra loon min
na 15/06/2012
http://forumoslo.fede.org/textes/fr/Alain_Mouchoux_discours_ouverture_FR.pdf
31
bila
kl cayanin b di ya, wa a danmatm ni n b farafinna kosb ; siyakl ani
wolomalikl knib ka glyaba don jamana ka sumakow ra ani u basigili.
O sababu ra ra, frini waliw ka kan ka latig fnmin bi se ka k sababu
ye ka suma jiidi CEDEA jamanaw na, ka tila ka k sababu ye walasa ka
jamanaden ka joow lakana. gobi sekow : Ka danbew, famuyaliw ani
kwaliw ta walasa ka klkow baaraminn dilan, k’a koow faamu, ka
adamanden joow cogoyaw ln ani o mini bi jamana ni gn c ani
dafjamana c walima jamana yr kn .
Gobi ka Masala bolo 2 1. Adamadenya joow di kn, dafjamana
ani jamana yr kn 2. Adamaden joow nasiraw, a cogoyaw ani a
sigiyrmanw
1. Adamadenya joow di kn,
dafjamana ani jamana yr kn 2. Adamaden joow nasiraw, a
cogoyaw
ani a sigiyrmanw
32
Masalabolo 1: Adamadenya joow di kn, dafjamana ani jamana yr
kn
Masalabolo sekow
Ka dambew, lnniw, kwaliw ani fr ta walasa, ni kwaliuman minu b’a to
adamanden joow cogoyaw o mini bi jamana ni gn c ani dafjamana c
walima jamana yr kn
Kalan, ladegili kuunw
- Ka adamaden joow danbew n’a lntaw ln kosb mini yi dijamana b ta
ye, dafjamanaw ta ani jamana yr kn ta
- Ka frwaliw jiidi adamadenya joo kan ka sin dijamana b ta ye,
dafjamanaw ta ani jamana yr kn, k’i janto jkulu kelen kelen nafa
ra.
- Ka kalan waliw latig ka sin adamadenjoow ma dijamana b ta ye,
dafjamanaw ta ani jamana yr kn
- Ka kwaliuman minu b’a to adamanden joow cogoyaw ln ani o mini bi
jamana ni gn c ani dafjamana c walima jamana yr kn
Knnan fnw 1.
1. Kunafoni kumbabaw
a) Dantigliw
Adamaden joow Adamaden joow yi joow ye minu daganin b adamane kelen
kelen b ye k’a la bunaadenya kan. Olu lo yi di kn joow lafanan ye
min dab kun ye ka adamaden kelen kelen b tanga, ka jkulu tanga degu
kana u sr ka la adamadenya hrnya sira f ani yrta. 2 Sariyatigi J.
Murizn ko adamaden joow yi « nafasiraw ye, minu kelen kelen b n’a
nasira, min bi adamaden kelen kelen b ni o tgn c kow ani fanga ckow
n b ». Olu o yi politiki sira kura lsen gl ye. Joo yi lafasli ye
adamaden ma miin bi b’a yamaruya a ka wali d k walima a kana a k,
k’ia daamu fd ra, k’a f sr walima ka fn wajibiya mg wr ma. Adamaden
joow yi nafawaliw suguya ye minu dagani b adamaden kelen kelen b ye
siriya f. Olu yi joow yi min ti se ka ben ka bmg si ma, wa a bi sr
kabi i wolotuma, wa olu dabb kun yi k’a ka adamedenya ani ka hrnya
sinsin. O nasira la Adamaden joow ti ben, a bi di yr b, d ti b a
ra. Adamadenw ka joow Yaamaruya minu bi se ka di adamaen kelen
kelen b ma. O joo nunu ka kan b ye, di ta lo, a ti ben wa sariya
ani sbn b b’a lafa olu minu ba yi adamaden ani jamanadenya joow
wangolali sbn ye min taara saan 1789. Faransikan dasb.
2 ; César NTANGU LIHAU ONU ka mogba ka kolakali sbn min bi kongo
demokritiki jamana kan [ntrinti] fil loon 15/06/2012.
http://www.memoireonline.com/12/08/1716/m_Approche-bibliometrique-
et-bibliographique-des-Rapports-du-Secretaire-General-de-lOnu-sur-les-viola0.html
3. J. Mourgeon. Di jamanaw ka koo dasbn. [ntrinti]. fil loon
15/06/2012 h ttp ://books. google.
sn/books?id=FpshNWAJKKsC&pg=PA 123&lpg=PA 123&dq=J.
+Mourgeon
b. a kumasen buruju : adamaden joo lakanali yi kokr l oye. A sbn ln
nin c ma, a bi f min ma ko Saratiba (Magna carta) n’a tara saan
1215 sa Angil jamana na. O lo b’a yira k’a f ko adamaden kelelen
kelen b ka kan hrnya ra. O wagati kelen na, faranfina tilebinyanfan
f Mande kurukanfuga bi jamanaw ckow dantig k’a la kelenya kan ani
hr laganali. Angil jamana na, Saratiba min tara saan 1215 ra, u
tilara k’o dafa ni joow kanisbn ye saan 1689 (o min bi faama ka
jamadenw ka joo binbali dantig) ani a bi f min ma ko Joow bakuru
saan 1689. Ylmali min kra XV kmsan wagati ra, Calivn ka din minu yi
porotsitanw ye, olu ya yira k’a f ko adamade kelen kelen b ka kan
Ala yr. O ra sa, porotsitan sariyatigi min yi Gorotisi ye, ale y’a
yira saan 1625 kn k’a f ko n’a fra ko waajibi bi adamenden na, joo
benbaliw fana b’a ra. Angiljama ylmalibaw kra lyr bona kosb
adamaenjoo nunu kuma baara la, o kra ni wangolali ye walima
fangalakurayali min kra san 1660 ra. O ka depite bulon yi sariya ta
k’a f a fra min ma ko habeas corpus saan 1679 ra, o sariya lo yi
jagoya datuguli bali. K’a o lon ta saan 1688, fangaylmali sariya
binbali sigira seen kan. Loniklaw min tmna wagatira a bin fn min ma
ko yeelen tile, olu yi kalanba sigi J. Locke jaati ya yira a ka sbn
kn min bi kuma jamana maracogo kan, ko fanga min ka kan o lo yi
fang aye jama b bnna min ma, wa u ka joow daganiw fana bi jamana
fanga daan yira. XVII kmsaan wagati ra, Ameriki jamana ka yrmahrnya
wangolali min k saan 1776 ra ani faransi sariyakulu yi wangolali
min k cckalo tile 26 saan 1789 ra, nin kelen kelen yi yrta k
adamadenya tagamanan d ye. Saan 1789 wangolali kun tun ye ka ka
adamaden kanhrnya ni jamana ka lakanali ye, u sago bi u yr la, o
sago bi u bololafn na. a bi f o lo ma ko jookrbanin olu min sinsin
na knyrye nasira kan. Joo minu gunna o ra n’olu yi baarak joow, ani
lniko joow ye, olu lo dabra dilanlijoo f jamana bi minu lafasa, wa
olu sm na kelenya sira f An bi nn min na i ko bi a bi f joo dw ma
ko bangesabana joow i n’a f yrlamini dilanko uman, suma joo,
kelenya joo. Adamadenya joo kuma basigira mink nansarajamanw ra, o
kr sababu ye ka ssli don adamadenya joow kelenya ra dina, in n’a f
larabu jamanaw ra ani siniwaw f. Silamyara adamaden joow wangoyali
min kra ani farafinna jamanadenw ka joow sarati olu dab kun lo yi
nin ssli nin ye. O n’a ta b, b bn knin b adamadenw ka joo min
wangoloali k ra ssan 1948 ra, o kelenya ra di kn.
« aniya min kra saan 1235 ra, o kra hakilisigi sababuba d ye a ta
tuma na. O fana k ra sababu ye ka ngya don klko nbli baara la
kelenya ra, hrnya ra, wolomali ti min na c ni muso ko t’a ra. O
fana lo kra sababu ye ka k’a to dijamanw ka tmba min bi areriki
n’ale yi aniyaw ta 1829, 1888 ani 1889 k’a sin jantoli la musow ka
joo ni u ninyrola kan sumako ani lakanali baara laini na. » 4
ADAMADEN JOOW ANI LANDALA JOOW FARANNINA An ka kan k’a ln ko
farannina jaman minu tmna adamadenjoo ton beyi, olu tun lni lo.
Adamadenya joow bi faranninna a mna. Faranna jaati yr ka landaw ra
joo dabkun tu yi adamaen dmli ye ani a lakanali. Joo ni lakanali
ani lyr lo bi tagama gn f ; Faraninna, mgkrba fn o fn bi sa, a b’i
ko sbnmaraso (lnni bondo, fisamanciya) lo bi jeni. Maninkaw ko « mg
ti se ka jn sennn ni hrn ta ln ka b gnna ».
4 . Ka b Sayidi jiniti yr, Loni ka sekeritriba ka lasigiden
farafinna tilenbenyaanfa
n
W
34
Masalabolo 1 ; Adamadenya joow di kn, dafjamana ani jamana yr
kn
Landara joo ra landaw ani krlenko bi sira sr walasa ka k sababu ye
ka sariyaw ka se ka jiidi ka farannina b ng ra ani ka tila ka k
sababu ye ka muso dambe segi u yr ma, k’a k dilatig sababu ye, ka
adamaden k yr lakanala ye, k’a k adamenya lakanale, ka den k
furututu labn ye, ka mgkrba k tanmamanfn ye ani adamendenya
banbaliya tagamasin. Landara joo ra landaw ani krlenko bi sira sr
walasa ka k sababu ye ka sariyaw ka se ka jiidi ka farannina b ng
ra ani ka tila ka k sababu ye ka muso dambe segi u yr ma, k’a k
dilatig sababu ye, ka adamaden k yr lakanala ye, k’a k adamenya
lakanale, ka den k furututu labn ye, ka mgkrba k tanmamanfn ye ani
adamendenya banbaliya tagamasin
c. wangoloali ani bnkan danfara Sariya sira yr la, adamadenya joow
ko ra, danfara bi wangolali ani bnkan c.
- Wangolali bi dantigli, a bi siraw lo yira, ka dans yira, minu bi
jamantnden nin gn c. Jamanw mini bi don tn kelen na, olu ka kan ka
bn minu kan, k’u ka waliw k o sira la. Siriya sira la, o ti
wajibiya mg ma, bolonn ti bila a ra. Jama b lo bi b o ma k’a sigi
seen kan. - Bnkan (bnsbn, sarati) adamadenya joo kan, o yi sbn ye
jamanw bi bn min kan k’u bolonnn bila a ra walasa a ka segi sen kan
n’o ya sr jamanw b y’u bolonn bila a ra ka ban. A kn fana, sira
mini f a baara bi k, olu b bi f a ra.
d. jamana bi don jamanaw ni gnc sariya ra sira ni cogoya miin
na:
snli : yr la jamana bi sn bnkan walima sarati knko ra ; Bolonnbila
: yrla jamanw bi u bolodi gnma ka sn bnkan walia saratiko ra.
jamana b’a bolonn bila a ra k’a yira k’a f ko ale ti wali foyi
laytig min bi se ka a ko lagosi. Bolonon bilabi se ka k lasigiden
sira f « bolonnbila sbn na o b’a yira k’a f ko sn kra a ko ra, a o
t’a yira k’a f ko a sira bi se ka tagama. O b’a yira k’a f ko
jamana ya aniya k’a sigi sen kan. Hali n’a y’a sr bolonn bila kun
ti a sira tagamali ye, a bi wajibiya jamana ma a kana wali latig
min b’a ko lagosi. » 5 Yaamaruyali : o bi a yira k’a f jamana jna
ni bkan walima sarati nin knkow ye, a snna ka k a tnden cma.
Yaamaruyali bi k jamana ka mgsugandinin lo f, un ka bolonba kn wa
sinin a ka k fana, a jati bi min n’o ya sr a ni jamana ka
sariyajuba knkow bi bn. O wali lo bi se ka k sababu ye jamana b’a
ka deguw n’a ka glyaw faan mafil k’olu yira a jgnna. Yaamaruyali
b’a yira k’a f ko jamana snna bnka, nin siriyaw ma a n’a knkow.
Hali n’a fra ko ka sn a ra ani k’a yamaruya, nin b bi f kelen k, a
nasiraw ti kelen ye. Ka don a tnna, o bi k si kelen le, wa a ti k
ni bolonn bila ye
5 . http://www.unicef.org/french/crc/index_30207.html fil loon saan
2012 samikalo tile 6 lon
35
.Jamana ka yaamaruyali yr ani ka sn a ra, o bi b jamana kelen kelen
b ka siriya lo ra. Yanni a
ka jaamaruya walima ka don a tn na, jamana bi bnkan nin knkow
jatimin k’a fil n’o y a sr
ani ale ka siriiyaw bi bn, wa a bi sr la fil fr minu ka kan ka ini
walasa a ko ka se ka latig k’a
sira tagama ngya. » 6
Krsili : Jamana bi se ka bnkan walima sarati yaamaruya k’a ban a
kumasen dw ra.
Siratagama : a tuma na jamanaw ni gc sarati bi se ka kof u baarak
tuma. Jamaruyali
dama lo kofra fana sani a a sira bi se ka tagama. Ni a sira tagama
damin na wagati min na, a bi bn jamanaw k’u janto sariya sigiyrman
cogoyaw ra. A fl o yi jamana ka sariyajuba ye, jamana
caaman na o yi knsititisn ye.
O n’a ta b, jamana ni gnc sarikora, jantoli ka kan ka to ko fila ra
:
Kelenya, o min b’a yira k’a f ko jamanaw ni gnc sariya ti se ka
jamanakn sariya sa. O ra sa,
sariyaw ani landaw mini bi jamana ni gnc kow ra, olu bili jamana
kn. U bi don jamana
sariyaw ra wa jamadenw bi se k’u sinsin olu kan fana k’u ka joow
lafasa n’o y a sr olu ma
labato ; « jamana ka sariya kelenyatigiw ti sariya ra d, a olu
hakili b’a ra le k’a f sariya fn o
fn bra yrla nin min bi guvrneman ta ye, yi sariya ye sabu a ni
guvrineman fana ta b bra
gnna. » 7
Dafila : o min b’a yira k’a f ko sariya min tara jamanaw ni gn c, o
ni jamana yr ka sariya ti kelen ye. O ra sa, sariya min tara
jamanaw ni gn c o sira ti se ka tagama fo n’o y a sr
jamanayi sariyata o koo ra.
O ra sa, fo kalanfa walima kalanba lo ka a ka kalandenkulu
kunafoni, k’u ladamu jamana ka waliw
ra ani jamana wr cko ra.
2. jamanw ni gn ckow, dafjmanaw koow, jamanakn koow ani
jamadenw ka joo lakanan baara fnw.
Dijamana nw ka wangololiba miin k sa ka taga adamenw ka joow kan
saan 1948 ra, o kra
adamadenya lafanan lyr gl d ye. Ha n’a fra ko a ma k sariya
wajibiya yrd ye, a
mankutu bov min kra di b kn,o j’a lyr bo sariko baara la.
Ale tmnin k, bnkan jaaman sigira seen kan ka sin adamadenwya joo
lakanni baara ma
jamanaw ni gn c.
Dijamaw ka tnba ONU ka adamenw joo wagolaliba saan 1948
Funtenibakalo la saan 1945, jamana 4_ ka lasigidenw yi gye k ka
dijamanaw ka tnba
sigi seen kan, a bi f min ma ko ONU, o kra ni sarati l oye. ONU
sigira seen kan walasa ka kl
ban jamana ni gn c ka tila ka k kuma fogo ye u ni gn c.
Jamana ba dw BI ONU na olu ma sn k’u nin don kumana adamadenya joo
ko ra. U tu ma sn
k’a f ko dijamanaw ka tn walima ONU bi se ka la kuma u ka jamadenw
yr mincogo n’u
maracogo ra. Olu f, nin ko nunu ka kan ka to jama kelen kleen b kn
koo l oye, jamana wr da
t’o ra.
Na, jamani dw sera k’u c siri ni amerik ka dm ye , wa a ni kumagya
gl f ka taga a to adamadenw ka joo kuma donna onu ka sarati
kumabila kn. ao sbn ni ti joo nunu dantig,
wa a t’a yiya ka sinsin a kan k’a f fana ko jamaw b bi na sn o joo
nunu na.
.http://www.unicef.org/french/crc/index_30207.html , saan 2012
samikalo tile 6 lon.
http://www.gip-recherche-justice.fr/IMG/pdf/A.O_Pluralisme_juridique.pdf
saan 2012 samikalo tile 6 lon.
A D
A M
A D
E N
W K
A J
O O
W
36
Masalabolo 1 ; Adamadenya joow di kn, dafjamana ani jamana yr
kn
Adamadenw ka joow tntobo (bi a bi fn csyi) o sigira seen kan walasa
ka se ka sb labn ka joo nunu dantig, b ka kan ka minu bato di kn, b
ka kan ka sn
min ma. Eleonor Roosevelt lo sigira o tnbolo nin kun na, wa ale yi
sb min labn o lo kwa dijamaw ka wangololiba ye n’a bi f Dudh
;
Dantigli yi sbn ye min bi dans yira jamaw bi na sn minu na. a a ti
se ka kne sariyaboli sira d ye jamana kan. DUDH kn, tigda 30 la be
yi adamaden joow kan. O tigda nunu bi se ka tilan sigiyrman fila
::
Jamadenw ani politiki sira joow : joow ani yrta mini bi adamenya
lakana fangafin ma, wa mini bi yrta jiidi.
Nafoloko joow, sigida ani lkow : minu bi adamaden ka sr, sigida ani
a la lniw lakana.
Ka b adamadenw ka joo wangolali sbn yr, adamaenw ka joo kanali bi
se ka na ni yrra ye, tilenniya ye, suma di kn. o joo nunu bi m
tanga fangajalan ani benkani m, a bi
mg ka dilatig sira nogya, k’i ka sr yiriwa ; jamandenya joow ani
politikisira joow bi adamaden tanga fangafinma, wa a bi mg kele
kelen b ka kohrn ya jiidi. Olu bi tig mini kn
o fil : 4, 5, 6, 7, 8, 9, 1 0, 11, 12, 14, 15, 18, 19, 20, 21.
Nafolosira joow, sigida ani lniw bi adamaden ka src tanga. Olu bi
tigda minu kn o fana ye ; 22, 23, 24, 25, 26, 27 ; Dambe minu bi
DUdh k, olu lo yi hrnya ye, kelenya, yrta, tilenniya ani adamen ni
gn c. Jooko sbnlaw minu yi sariya soma ye n’o yi Rene Casin France-
Pend Chu Chan siniwa lnikla ani peresidan dankan n’o yi
Eleoor roosevelt ka b ameriki, ale yi tmg ye,
Pr Valentin Tepliko min bi jaman ni gnckow sariya kalan
kalansobara, Carles Mali yi libanjama lnikela ye. Hausa Nehta n’o
yi kalanfa ye ndi jamana na ;
Jamaw ni gkko baara minw lo ti bkan sbn labnniw ye, bolonn bila
minu na ka tila k’au
jamaruya ; Olu bi sr u labna jama fila ni g c walima jamana kunu ni
gn c ; Bnkan sugu
caama bi sr jamanaw ni gn c minu bi se k’a to u cogoyaw n’u baarak
ta ka faamu.
A fl, bkan sbn kumbabaw beyi minu taganin b adamaden ka joow b kan
walima a kulu nafaman d ta. O bkan nunu nlyr ka bon.
37
1 . di jamanw ka tnba 5ONU) : nin yi bkan fila ye minubi joow laka
joo minu kofra wangolaba nin kn n’olu bi jamandenya hornya ni srko
joo k’olu k snsn kelenya kn :
• Jamaw ni gnc bnkan ka sin jamadenya ani politikisira joow ma ani
tagamasira
min bi kuma o kan.
• Jamaw ni gnc bnkan ka sin sr, sigida ani lniko joow ma.
2 .Dafjamaw ni gnckoow Bnka nunu dabra ka adamadenya joo dafa jaman
ni gncko ra. O baarada nunu bi
Tubabura, Ameriki jamanaw na ani Faranna, u ni u lakrsi
baaradaw.
Farannina, o yi faranna adamadenw ka joo sarati sbn ye (1981) ani a
lakrsi
baarada n’o yi faranna adamadenw ka joo komisn ye. Farafinna
kiritigso min
sigininb adamadenw ka joow lafasali kama, o fana jija ninb joo nunu
lakanali
baara la kosb. O tm nin k fana, tagamasira d beyi n’o taninb musow
ka joow
kan n’o bi baara k kosb farafinna ka tnba f.Farannia sarati sbn
kelen fana
beyi ka sin demisniw ka joow ani u lamkouman faan f saan 1990
.
Ka taga CEDAO faan f, siratagama sb dw fana beyi minu nafa ka bon i
n’a f CEDAO :
- ka tagama sira sb min tara saan 1999 ra
- ka sin klko faan f ani farakansbn min tara saan 2001 na
- k’a sin marakecogo uman kan, bnkan ka sin adamdenw ka n
taga-nin-ka-
sigin kan, nko sigiyr ani tagamasira sb min fana sin nin
jamananunun
- ka tnbolo jamadenya sira ma, n’o tara saan 1982 ra.
Kulu kelen fana labnni b ni benkansbn danmataw ye n’olu bi kuma
adamaden jo kelen d kan n’o yi siyatunu ye, kl la cnibaw,
adamadenya ra cniba, jnya, adamadenfeere, jnyaba nmaboli, sigidara
glyaba, nintr ani glya wrw , ninjuguya, angatali ani mang , lbu.
Misali la :
bnka sin siyatunu kasara tigli ma, bnkan ka sin siyawoloma sugu b
lakarili ma, bnkan ka sin adamaden ni kl ma, juguya sugu wr ani
fmin bi se k’a lbi ani k’a
ka adamadenya mang. A sabanan olu yi bkanw ye minu bi danmanawali
lakanali kan n’olu knib adamadenw dw mako lo ma : kalifadenw,
fasontanw, tungarankaw, baaraklaw, musow, demisnw, adamaden fitw :
misali la
Bnkan ka sin densnw ka joow ma, Bnkan ka wolomali suguyab situnu
musow faan f, Jamaw ni gnc bnkan mi dabkun ye ka tungaraka
baaradenw ni u ka denbaya ka
joow lakana.
A D
A M
A D
E N
W K
A J
O O
W
38
Masalabolo 1 ; Adamadenya joow di kn, dafjamana ani jamana yr
kn
A laban, an bi se ka benkanw lajn minu sinib kl ma : siyawoloma kl,
wolomali c ni musow c, wolomali kalanko faan f, ka sin baarako faan
f, ani sarako. Nin bnkan nin kelen kelen knib ka aniya ta ka sigik
jamanaw ye ani ka tila k’u sigi seen na sira dantig ni a mafil
walifn dama damani ye.
Bnkan nunu caamanba b yi jamana ni gcko tagamanan ye, wa jamana
fana bi to k’a wakatiw krnkrin fil k’a baara fil gn f walasa ka se
ka joo nunu koow baara k i n’a f a bi bkan nunu kn cogoya min na. O
mafil sbn nunu fana bi jatimin ka tila sg sg fisamanciw ka jnkulu
lo f, olu minu b’a baara ln (adamaden ka joowko baarajkulu sigira
seen kan jamanadenyajoow ani politikisira bnkan f). Olu bi u ka
lakrsiliw ani a kofimayrw fil, ka kangarimanyr danyira, wa u bi se
ka iningali jnjn sama jamaw maka sin jokow ma u snna min na olu
sira batoli walima a batolibaliya f.
O na ta b, jamanaw ni gn c ko faan f, waliw latig nin lo minu bi se
ka sira di adamadenw ma u ka u ka jiginanben k, u ka kanili k u yr
tg ra walima jamana tg ra, ka adamaden joow labatobaliyawaliw
krtig. Kabi saan 2007 ra, dina mafil wagati n’a bi f min ma ko
l'Examen Périodique Universel (EPU) o yi baarasira d ye min sigikun
ye ka adamaenjoow ka jkulu dm a ka baara la n’o yi jokow cogoya
filli ye jamanaw kelen kelen b kn. Saan nani wo saan nani a bi
jamanaw ka lakalisb sg sg, ka ONU jamana 193 nin b dm u ka se ka
adamaden labato ka tila k’u jija u ka hakilifalen k jamanw ni gn c
fn mi b’a to a baarakcogo umanw ka se ka yira gn na. A dabkun yi ka
kumagnya sabati jamaw ni gn c walasa ka se ka baaradaw ka baara
lataga k’a sr n’a ma sigi u nn na.8
3 .kowajiyaniw jamaw ni gn c Labatoli wajibiya : jamana man kan k’a
seen don joow dagamuli baara la. Misali la :
- lakanali wajibiya : jamana ka kan ka joow lagosi banbaliya kl i
n’a f misalila ka k’a jija ka musow ka joo glmanw lafa k’u tanga
landajugu ma.
- Wajibiya siratagama : jamana ka kan ka siriyaw ta a ka bulonbara,
a ka marakunda, kiiritigkunda ani nafolokokunda walasa ka adamadenw
ka joo nunu jidi, ku ko latig.
O wali wajibiyani nunu labatobaliya yi joo nunu lagosi wali d
ye.
4. Jamana kn frw ka sin adamadenya joow ma Walasa ka jamasago
faanga jiidi jamana kn, f adamaden joow tagama k jamadenw kelen
kelen b ka baara ye. Jamaw ka kan ka frw ini fn min b’a to adamaden
ka joow ko ka k sb ye. Jamana kelen kelen b ka kan ka joo baara fn
ko ini a ka k minko ye wo walima a nafoloko, f min b’a to a ka k sb
ye. U ka kan ka sariya nman ta, ka sariya cnlaw agi, ka mg tniw
naani, ka angibaliya kl. Jamana ka adamaden joow baaradaw ka kan ka
jalakiw ani makasiw k hali n’a ma k ni kiritigda ka sira ye.
39
5.ka jamana siriyaw ani jamanani gcta dak A wajibiyaninb jamanaw ma
u ka u ka sariyaw ni ditonbolo ka sariyaw dak ; Bnkan minu kra ka
sin adamadenya joow ma, olu yi b ka ko ye, sabu olu dabra a kama ka
ka sn kra joo minu ma, k’olu lafasa adamaden kelen kelen b ye.
Bnkan minu kra ka sin adamadenya joow ma, olu yi b ka ko ye, sabu
olu dabra a kama ka ka sn kra joo minu ma, k’olu lafasa adamaden
kelen kelen b ye.Wali minu sigira ka sin adamadenya joow ma, olu ka
kan ka ln jamakulu b f, tnbolo, walima jkulu mini sigikun ye
adamadenya joow lafali baara ye, minu c sirinin b walasa lahidu a
ni aniya minu tara, olu ka k adamaden kelen kelen b ninyr ye tile
kn.
BAARABOLOLA SBN
Gobi 2. Adamaden joow
Masalabolo 1 : Adamadenw ka joow jaman ni gc, fafjama kn ani jamana
yr kn
Masoma bolo lnkoow Ka dambew, lnniw, kwaliw ani fr ta walasa, ni
kwaliuman minu b’a to adamanden joow cogoyaw ln ani o mini bi
jamana ni gn c ani dafjamana c walima jamana yr kn
Kalan/ladegili kuunw - Ka adamaden joow danbew n’a lntaw ln kosb
mini yi dijamana b ta ye,
dafjamanaw ta ani jamana yr kn ta - Ka frwaliw jiidi adamadenya joo
kan ka sin dijamana b ta ye, dafjamanaw ta
ani jamana yr kn, k’i janto jkulu kelen kelen nafa ra. - Ka kalan
waliw latig ka sin adamadenjoow ma dijamana b ta ye, dafjamanaw
ta
ani jamana yr kn - Ka kwaliuman minu b’a to adamanden joow cogoyaw
ln ani o mini bi jamana ni
gn c ani dafjamana c walima jamana yr kn
J : lri: 22
Minn / kala fnw : snw - Bolola ani kalan min ka sin kalansen donta
ma - CEDAO ka sb lakiika - Jaa filimuw - Jaaw - Sbn ani kalan
damaniw
A D
A M
A D
E N
W K
A J
O O
W
40
Masalabolo 1. Adamadenw ka joow jaman ni gc, fafjama kn ani jamana
yr kn
Baarabolola katimu
1.
Ka adamedenjo lnnikow ani a sirakumabaw dantig
Lnnikow minu bi sbnkn fnw kan k’a sin Jamanw ni gn c kow, dafjamaw
ani jamana yr kn
Sbn sg sgli
Ka adamadew ka joow baaradaw ani a waliw dantig
Jamanw ni gn c, dafjamaw ani jamana u ka adamadenw ka joow baaradaw
ani a waliw
h 2
3. Ka kowajibibiyaniw dantig miniw bi jamana ni gn c
Ka kowajibibiyaniw minuw bi jamana ni gn c
Waliya kalan
4. Ka sbn nunu dakli nafa yira a sira tagamali la jamana kn
Jamana ka frw adamaden jokow ra
Tulon kalan
h 4
Jatiladegi k’a sin adamadenya joo jiidili ma
Waliya kalan ani sbn teyatiri
h 4
6. Ka adamadenya joow labatobaliya koow n b
Fr mini bi klko nbli baaraw la k’a sin adamadenya joow labatobaliya
ma
h 2
7. Ka waliw latig fmn b’a to adamadenya joow ka jiidi
adamadenya joow ka jiidi waliw ani a lafasali aniyaw
Mgw lawili waliw, teyatiri
8. Ka adamadenya joow ka jati ta kalanwaliw ra
- Ka kalan fw sg sg kalandaw kelen kelen na
- Ka kalansbn labn - Ka kalansenw sigi seen kan - K’a knnakow sg
sg
h 6
Masalakun : Adamadenw ka joow
Masalabolo 1 : Adamadenw ka joow jaman ni gc, fafjama kn ani jamana
yr kn
Masalabolo sekow Ka dambew, lnniw, kwaliw ani fr ta walasa, ni
kwaliuman minu b’a to adamanden joow cogoyaw ln ani o mini bi
jamana ni gn c ani dafjamana c walima jamana yr kn
Kalan, ladegili kuunw Ka adamaden joow danbew n’a lntaw ln kosb
mini yi dijamana b ta ye, dafjamanaw ta ani jamana yr kn ta
Kalansen tg / kalan wali : joow koini
Seko jiiditaw : J : lri 2
Baaraminn/ baarafnw Jamanaw ni gnc ko baara minnw, dafjamanaw taw
(kandiw, saratiw, bnkan,
tagamasiraw), jamanaw ka sariyajuba, sariya, ani siriya sbn, gw,
jaw ani fn wo fw yi
nyeta ye n’a bi se ka don kalan nin na. (Entrinti lataw)
SEKOW
kcogouman
- k’i lyr fa
joo faamuyali kan ani a waliw kan
- ka waliw jatimin k’a sin adamadenya
joo dantigli kan
W
42
Masalabolo 1 Adamadenw ka joow jaman ni gc, fafjama kn ani jamana
yr kn
kalansen /ladegili siratagama cogo
musoman
ko faamuyani jati min
ka kofaamuyacogow hakw kan ka
sin kalan waliw ma
ka fil
sbriyira fnw b’o bolo min na u knnib
ka adamadenya joo d kani : I n’a f
yrsagof, kalanjo, baarakjo,
nunu d bolo
adamadenya joow dafa ni k’aw sinsin a
bolokrsbnw kan
nin kelen kelen b nin gn c
Ka ingaliw jaabi
Ka sgsgli labn,
ka hakilifalen latig,
ka kolakaliw labn
- Ka jaw sgsg
- Ka lainiw latig
snsn
sin walidw kan
sbli la walasa ka se ka
faamuyaliw jati hak ln
Ka iningaliw jaabi Mgkelen
A ka baarada ra, a ka kalanso
zurunali sbnfa gnna k’a sabu k fnd sbnna aka zurunali kn min ma bn
kalanso mgw ma.
Kalanso adamadenyajo jnkulu wila
ka l a k f. K’a la jookobaara sira n’a nasiraw f minu bi seen kan,
a y’a ko talaki, a
y’a waliw yira
b’o kan
Masalabolo 2. Adamadenjoow nasiraw, dancw ani musow cogoyaw
Sekow Ka dambew, lnniw, kwaliw ani fr ta walasa, ni kwaliuman minu
b’a to adamanden joow siryaw, danfaraw ani a cogoyaw ln
Kalan, ladegili kuunw - Ka adamaden joow nasiraw, a dancw a n’a
cogoyaw ln kosb
- Ka adamaden joow jiidiliwaliw frw ini, a nasiraw, a dancw ani a
cogoyaw ka janto jkuluw faranafiyaw ninyrw ra
- Ka kalan waliw latig ka sin adamaden joow nasiraw, a dancw ani a
cogoyaw faan f
- Ka kwaliw ta min b’a to adamadenya joow nasiraw, a dancw ani a
cogoyaw ka jiidi
Kalansen knkow 1.adamadenya joow nasiraw
• Dibta ani benbaliya : adamadenya joow yi dib ta ye, wa u ti ben
fana. Adameden kelen kelen fn wo fn bi di na, o b ka sira lo. Mg ti
se ka ban a ra i yr ye, wa mg ti se k’a ben ka b mg ma
• Faranbaliya : Adamadenya joow ti se ka faranfaran ka d b d ra.
Jamandenya joo, politikisira, sigida, seko ani lnko, nin kelen
kelen b smninb adamadenya lo ra. U b hak ka kan, wa d man jan d ye,
d ti tm d kan
• Dongnna ani kelenya : a ka ca joo nunu kelen kelen ti se ka ka
sigi sen kan a kelen f n’o ya sr tw fana latigra.
• Kli ani wolomalibaliya : adamaden kelen kelen b bi se ku ka joow
sira tagama k’a sr u ma d b d ra i n’a f siyako, farisogo cogo, c
ni musoya, siyako, kanfta, diineko, buruju jamana walima kabilako,
fit, nafolotigiya, wolo ani a mana k a sugu wo sugu ye i n’a f a
fra cogoya min na adamedenya joow nunu baarafn kn.
• Bolodignma ani kelenya : adamladen kelen kelen b a ni jamandenw b
ka kan k’u jija k’u nin don ni yrta ye, ni csiri ye bolodignma ye
walasa jamandenw ka se k’u nafa sr adamadenya joo latigli baara
la
• Lakali wajibiyali ani joow fisamanciya : Jamanaw ani sigidaw ka
kan k’u ka adamadenya joow labotocogoyaw lakali. N’o y’a sr a kcogo
ni sariya ti b i n’a f a f ra cogoya min na baarsira nunu kn, mg
tni nunu bi se ka se sariya tigiw ma ka taga u ka jiginanben k, a
fana k’a sr a sariya so nunnu yamaruyanin b k’o baara nin k.
2 – Adamadenya joow cogoyaw : - Adamenya joo smninb adamadenya yr
lo rau ka kan di b ye wa u di
damin adamaden ma kabi a wolo tuma
- U ti taga ni hrya t wa a ka kan adamaden kelen kelen b ye - U
kelen kelen b ka kan, u ti se ka woloma wa o donnib gn na - Mg ti
se k’a ben ka b I yr ma, a a ti se ka ben ka b mg ma fana
45
- U bi wajibiya sigi adamaden kan i n’a f wali ka b jamanaw yr,
adamaden yr fana
- U lafasanin lo jamanaw ni gn c
- U lakrsi nin lo sayirasira f
- U bi adamadenw lakana ani jalakuluw
3. - Adamadenya joo danfarawdilanna dijamana ni gckow sariya sira
lo f,
dafjmanaw taw ani jamana yr ta lo f. Olu lo ya baarakcogoyaw ye ab
bi bn jamanaw ka u ka baarakcogo lakali k’a la minu kan.Fisamanci
kulu fana b’a janto a ra Jamanaw ka aniya taw u ni g c o lakrsili
baara la n’a bi f a ma ko bnka, jkulu walima bnsira baaradaw
»
4 - Adamaden joow lafaso yrw ani a glyayrw • Klbanbaliya dafjamaw
kn
• Adamadenya joo labatobaliyaba kl seen f
• Politikimg kni k’a makob adamadenya joow labatoli baara la an’a
koow jiidili • Adamadenya joow baarasiraw ani a snbw knkow lnbaliya
• Jamana yr ka sariyaw ani jaman nin gn c sariya dakbaliya
• Jamanadenw ka faantaya anu u ka faran faranni sigida ra
5. Baarakli k’a sin adamadenya joow ma ani adamadenya joo kalan
Adamadenya joow bi sinsin sira minu kan, u ku b’a kow bolola k’a
sin a ko dilanni, a sigi seen kan ani a ko sgsgli baara ma.
Baarakli min bi adamandeya joow kan, ni kelen kelen b sinsinnin b
bolotignma kan o min b’a to jamanadenw bi se ka taga baarawaliw
lakrsi, k’a jija a baara la, o bi k a kwagati kelen kelen bra wa a
bi k a baara boloa wagati ra, a kalan tuma na, a kow lgla tuma a
sigili seen kan ani a lakrsili baara tumaw. Jamana ka politiki k’a
sin marakow ma, nin b sin nin b adamadenwya joow sabatili baara lo
ma, a kcogo uman ani a wali bi m cogoya min na. ABDH bi taga jiidi,
wa a nafa fana ka bon a nn bi m a ti tunu a nafa bi se b ma.
Baarabololaw, politikisiraw ani taga fr, nin b sinsin nin b joow
nasiyaw kn, wa o fana ni jamana ni g c ko lob in bn. An bi nn min
na i ko bi, b knin b k’a jaan to adamaden ka joo lafali baara la
k’o k ni, dijamanaw ka tnba ni f, Jamanadenw kalanna adamadenya
joow ra walasa ku ka se k’u seen don jamana ka politigisira baara
la, u labn tuma walasa u ka se k’u nindon jamana ka bolola baaraw
la o min bi u ka sielatig kan su ni tile. Wagati basiginin kn, wali
saba lo bi se k’a to iningali bi se ka k jamana marabolo tigiw yr
la. N’o wali sabanin natanin srla, a ka ca iningali d ka ta
fangatigiw f :
• iningali walima glya bi b lo kan, • jaa famba knin b k’a yira ko
f wali d ka k • a ko nafa bi jamana ka baarada f ale min csirin b a
baara la wa sira b’a bolo
fana a k’a ko enb 9 . Siti nafama dw
www. amnesty. org/fr : ka tugu juru k « ka adamaden joow ln »
www.un.org/pubs/cyberschoolbus/ : nin siti nin bdabra deminsnw lo
kaman walasa olu ka se ka ademenden joow ln
www.ohchr.org/fr :t tugu juru k « a a adamadenw joow»walasa ka
kunafoni sr jamanani gnckow baaradaw ka taliw la ka sin
adamaden joow ma. Ka tugu juru k “”adamadenw joo ka baaradaw “
walasa ka kunafni sr adamaden joow latigli la. Aw bi se fana k’
aln
jamana mini snna a baafan nunu na ani jamana ka kolakali sn o ko
kan.
A D
A M
A D
E N
W K
A J
O O
Masalabolo 2. Adamadenjoow nasiraw, dancw ani musow cogoyaw
Fangatigi dsnin b ka waliw ta k’a la koww kan mini br adamadenw
walima jama yr.a lon baaro sigikun bi se ka caaya k’a sr fana jkulu
damataw fana bi nana ni u ka kaniliw ye. O ra sa fanga tigiw bi se
ka degu sr, u ka baara bi caya f ka tm, wa f a bina tm a hak kan i
n’a f politikikalan kbagaw b’a f minma ko u seko danma yira. O mana
k a baara bi glya f ka taga a f, wa a ko aniyata bi glya ka tm. Ni
lonbaaro sigikun glyara ka tm fangatigiw bolo, wa ni jamanadenw
farifagara a ko ra, mg keguman ani nangarabaw minu bi se anamu ra,
olu lo bi se k’a ko ylma k’a k u sago ye. Fangatigiw dsnin k ka ka
sr sigidaw kelen kelen ka kow ra. O n’a ta b, jamana ka bololabaara
yr lo yi ko ye yr min na fangatigiw se ka tagamasin dw sr walasa ka
se ka baarak nafamanyrbaw kan. Ka jamanadenw kalan, ka d fara u ka
lntaw kan walasa u ka se k’u ka jokanitaw don jamanaka bololabaara
knn. O ra sa , mg minu y’o kalan k, a bi bn olu ka weele waliw ra
miniw bi u bila kalansira la k’a sin wali latigtaw ma tile kn, mg
ta ani jama ta, ka fr ini ka lafasali k ani ka tila ka nunu ko jati
jamana maralaw f glyako fni nunu n tuma na.
BAARABOLOLA SBN
Masalabolo 2. Adamadenjoow nasiraw, dancw ani musow cogoyaw
Masalabolo sekow Ka dambew, lnniw, kwaliw ani fr ta walasa, ni
kwaliuman minu b’a to adamanden joow siryaw, danfaraw ani a cogoyaw
ln
Kalan, ladegili kuunw
- Ka adamaden joow nasiraw, a dancw a n’a cogoyaw ln kosb - Ka
adamaden joow jiidiliwaliw frw ini, a nasiraw, a dancw ani a
cogoyaw ka janto
jkuluw faranafiyaw ninyrw ra - Ka kalan waliw latig ka sin adamaden
joow nasiraw, a dancw ani a cogoyaw faan f - Ka kwaliw ta min b’a
to adamadenya joow nasiraw, a dancw ani a cogoyaw ka jiidi
Jn : H 18 Minn / kala fnw : snw - Bolola ani kalan min ka sin
kalansen donta ma - CEDAO ka sb lakiika - Jaa filimuw - Jaaw - Sbn
ani kalan damaniw 10.Project Citizen, bila. Margaret S. Branson.
[ntrintira]. fillon 15/06/2012.
http://www.civiced.org/papers/articles_branson99. html
47
Kalansen tg / degili wali : adamdenya joow jiidili
sekow Ka dambew, lnniw, kwaliw ani fr ta walasa, ni kwaliuman minu
b’a to adamanden joow siryaw, danfaraw ani a cogoyaw ln
Kalan, ladegili kuunw Ka adamaden joow nasiraw, a dancw a n’a
cogoyaw ln kosb
kalanda Sekow /lni jiiditaw Knko koriniw Frw Jejati
1.
walasa ka se ka
Adamenya joo baaracogo h 4
4 Ka kwaliw ta min b’a to adamadenya joow nasiraw, a dancw ani a
cogoyaw ka jiidi
h 4
5 Ka nasiraw, danc a cogoyaw don kalan waliw ra
h 2
A D
A M
A D
E N
W K
A J
O O
Lnko jiiditaw :
Jn : 4h
Baaraminn/ baarafnw K’a b baarafw na mini tannin b dijamanaw,
dafjamaw (baranasira min sinin b jamajfanga ani maracogoumanw kan,
o tigda 1 ani 7 ani ka fara a kan) ani jamana yr kn sariya ani
sariya miniw tani b k’a sin jabkow ma, o n’a gnaw;
Kalan / ladegini waliw nasiraw
- Ka adamadenya joo
dantig
faamuyali ngya
ko faamuyani jati min Ka kalanden cman n’a musomanw
ka kofaamuyacogow hakw kan ka
sin kalan waliw ma
fil Wali d dayira :
tagama k. sbriyira fnw b’o bolo
min na u knnib ka adamadenya
joo d kani : I n’a f yrsagof,
kalanjo, baarakjo, wolomalibaliya.
tagamakla nunu d bolo
Ka ingaliw jaabi ingaliw
fil Laini :
adamadenya joow dafa ni k’aw
sinsin a bolokrsbnw kan
jamakulu nin kelen kelen b nin
gn c
Jaa mankutu
jnkabaara
49
Nin bnin b milenri ka wangolalisbn na Dijamaw ka tnba yr, saan
2000, milenri ka wangolalisbn
Adamaden joow, jamajnfanga, maracogouman
An b’a csiri ka jamajfangajiidi, ka siriyafanga jamanaw jiidi, o ra
san adamaenw joow b bi
labat, yrta joo glnw b snna min ma di kn, ani bngra joo. K’a la o
kan, an y’a yira k’a f ko :
- Ka adamaden joo labato, ka tila fana n’a to u ka labato; - K’a
ini, jamanw b kn k’a k adamaden joo ka jiidi, politiki sira joow,
sigida taw,
seko ani lko mk kelen kelen b ye.ka sariyaw ka f min b’a to
tungaradenw ka joow ka se la bato, mini fana bina baarak a ka
jamanaw na, u nni u ka denbaya
- Ka ini jaman b f u ka u ka dfara u ka lnta kan ka sin jamajnfanga
nasiraw labato, ani adamaden joow, f ka taga se mg minu man ca olu
fana ninnyrw ma.
- Ka balahu suguya b lasa, jango min bi musokunda ka tila ka
wolomali kl min bi musow kan
- Ka waliw sigi f min b’a to ka tungaradenw ka joo glw labato, mini
bi na baarak ani u ka dembaya, k’a k siyawoloma ka dabila,
dunanmangoya, k’a la kan o walijugu nunu bi kan ka caya ka taga an
ka jamanw kn k’a sr o ni jamadenw sumali ti bn.
Ka ke,taw latig kalandenkuluw kn, u
ka tila k’a f tw ye
Ka sgsgli labn,
ka hakilifalen latig,
ka kolakaliw labn
- Ka jaw sgsg
- Ka lainiw latig
ani k’u ka lntaw snsn
Ka baaro sigi
Ka kuncli sigi
sin walidw kan
lakanfnw, a
walasa ka se ka faamuyaliw jati
hak ln
Masalabolo 2. Adamadenjoow nasiraw, dancw ani musow cogoyaw
- Ka jn ka baarak fn min b’a to politigi siraw kelenya taw minu bi
k sababu ye ka
jamanadenw b nin bon politiki ra, - K’a csiri k walasa kunafolidila
ka se k’u ka baara k ni degu t’a ra, wa u ka se ka
jamana kibaruya fana di.
Ka fangantajkulu lakana An b’an jija kogoya b ka demsnniw, a mana k
denmisnni faan o faan ye, minu bi tr la k’a sababu k jamana kn
kasaraw ye, siyatunuwaliw ye, maramanfnklw, ani a mana k sag u wo
sugu ye, dmteliman ka se olu ma ani lakanali glman walasa u ka se
ka segi u ka adamadenya siraw ra a cogo ra.
O la kanma an y’a aniya k’a f ko :
-ka adamenya lakanali siraw jiidi, k’u lafasa glya wagatiw glnw kn,
I n’a f a yirala jamanw ani jamana wr ckow ra cogoya min na; - ka
bolodignma sabati, ka bolonbton k jamaw ka doniw kr fn min b’a to u
ka se ka mgbolibagatw ladon, ka adamadendm waliw dilan, ka
bolobagatw dm u ka segikow ra u ka jamana na n’a ma k ni wajibiya
ye, lakan kn, hnrnya kn, ka segi ka na u ka adamenya k u ka sigidaw
ra. - ja janto bnkan aniyasiri ra ani a baaraw b kli la, bnkan min
sigikun yi denimsnniw ka joow lafasali baara ye, ani o tagamasira
farankantaw mini bi kuma demisnniw nin don ni na maramafn kl la,
demisnni feerela, demisnniw dilila sigannamg ma minu b’u bila
sungurunbaaya ra, ani kalakalaya jaa miniw bi k nin demisnniw
ye.
Farafinna danmana makow jaabili An b’an jija ka jamanjfanga lasafa
farafinna wa an bi dm don farafinniw ye u ka u ka csir la suma
laini baara la, u ka bgra kuntalajan na, faantanya kl la walasa
farafinna ka se k’a lyr fa dijamanaw ka nafoloko ra.
O la kanma an y’a aniya k’a f ko : - Ka dm gl don politiki baarada
ye ani jamajfanga wolotolanin walisobaw ye
faraninna. - Ka fafjamanaw ani jamanw ka baarafn lafasa ani ka csir
k olu dmli baara la
f min b’a to kl bi se ka tig, ka janto politiki sira basigili la,
ka fr ini dm ra ka sin soronalidon baara la farafinna.
- Ka dama sariyaw ta min bi se ka k sababu ye ka farafinna bngrakow
lafasa I n’a f fantanya kl, , bngra latigli, farafinna ka juruko,
jamanw ka dme sira, lgwko dilannin baara, ani nafolow yaalacogo
jamanaw ni gn c ani baaralncogo an’a kfnw donni ka na;
- Ka farafinna dm a ka se ka fanga sr fn min b’a to Sidabana ani
banawrw ka se ngya.
51
Sbfiltaw - AGI, Marc, k’a la dikow kan minu yi adamadenw ka joow
lnni sira ye, ka b Rene Gassin ka
dilatig n’a ka baaraw la, Antibes, dilanso, Alp’AZUR, saan 1980 -
KABA Sidiki, adamaden joow Sngali jamana ra, Zaam Jkulu saa yoon,
saan 1997 - Seck, Cheikh Yérim, Kéba Mbaye : kiiritiglaba d ka
waliw ani a ka csiriw, (Robert Badentri
ka kakurusbn, Amadou Mahtar Mbow ka bilasbn), Karthala, Paris, saan
2009
ntrintitaw Nin yi siti nafaman dw ye :
www.amnesty.org/fr : ka tilen tuguda k « ka adamaden joow ln »
www.un.org/pubs/cyberschoolbus/: nin siti nin dabra dmisn ani u
krbaniw lo kama fmin b’a to o ka adamaden joow ln www.ohchr.org :
tugu tuguka k “a ka adamaden joow” walasa a ka kunafoni sr adamaden
joow baarafnw, ani ka kunnafoni sr tmbolo la minu ka baara tanninb
o ko kan. Aw bi se fana ka kunafoni sr jamanw kan minu nnna
baarafnw nunu na, ka tila k’olu ka alkalisb ssr;
A D
A M
A D
E N
W K
A J
O O
Wali min basiginin b adamaden joow kan bololali nasiraw kn
Wali min basiginin b adamaden joow kan bololali nasiraw kn, o kr yi
mun ye?
ABDH sinin b adameden joow lnsira, a faamuyaliw ani a kcogo uman
fliw ra sbnw ani ONU ka baara ma. ABDH ka laini ye ka baarakgn dm
jamanaw ka bngra la ani adamenden joow labatoli sira ye ABDH k’r ye
ka adamen joo lafasa, k’u sigi seen kanko faamu
Mun lo yi walibasiginin ye adamaden joow kan bololali nasiraw kn
Faamuyali wali lo min babkun yi ka adamaden joo labatolaliyakow
faamu, k’a la nasiraw ani danc waliw kan ka fara jamanw ckox kan
min babkun yi ka adamadenjotigiw lafamu, k’u dm u ka baara la wa u
k’ku lyr fa.
CCA tilendaw / UNDAf saan 2007, 14
Wali min basiginin b adamaden joow kan bololali nasiraw kn, o kr yi
mun ye?
Bngra waliw mini sinni b adamaden joww
nasiraw ani a dancw kan
A b’a yira k’a f ko adamadenw lo yi joow tigiw ye
wa a bi wajibiyaw dantig minu bi adamdenw kan
A b’a janto kosb adamaden fangantanw na ani
minu benna wolomali kln na
A bi adamaden joow latig dndn laini
A bi o ni bngra wali n’a nasira koow ani a
latigkoo b k kelen ye
Munlo kama wali min basiginin b adamaden joow kan bololali
nasiraw
• Kelenya dambe
NU ka koow faamuya cogo ka sin HRBA kan
Kun : olodignma bolobawali ka kan ka DUDH wali nunu taga I n’a f a
fra DUDH kn cogoya miin na ani a baaraf tow ra Nasiraw : DH
danfaraw ani a sasiraw, bolodignma baara bi sinsin olu lo kan faan
b f ani bolola wali k