nota full

5/28/2018 nota full

1/88

1

1.0 PENDAHULUAN

Pelbagai sistem tulisan yang pernah digunakan oleh bahasa Melayu sepanjang riwayat

hidupnya. Ini dapat dibuktikan daripada tinggalan sejarah dalam bentuk paleografi dan

juga epigrafi. Namun begitu, sistem tulisan Jawi adalah yang paling lama dan luasdigunakan oleh bahasa Melayu. Tulisan Jawi telah digunakan dalam manuskrip Melayu

sejak abad kesepuluh Masihi sehingga kini. Tulisan Jawi merupakan tulisan rasmi bagi

Negara Brunei dan digunakan meluas di Malaysia, Filipina dan Indonesia.

Jawi amat sinonim dengan empat elemen penting iaitu orang Jawi, bangsa

Jawi, bahasa Jawi dan tulisan Jawi yang setiap satunya membawa maksud orang

Melayu, umat Melayu, bahasa Melayu dan tulisan Jawi sendiri. Dari segi pengertian

istilah pula, Jawi merujuk kepada perkataan Al-Jawah di dalam bahasa Arab yangjuga merupakan suatu kawasan di Sumatera. Selain itu, terdapat juga beberapa

pengertian mengenai istilah Jawi yang dikemukakan oleh R.J Wilkinson di dalam

kamusnya iaitu merujuk kepada pokok jejawi, beras Jawi dan Marsden pula

mengambil keterangan daripada Raffles yang memberi pengertian kacukan di antara

bapa keling dengan ibu Melayu. Bentuk skrip Jawi merangkumi 29 abjad Arab dan lima

abjad tambahan seperti cha, nga, pa, gha, dan nya yang menyamai kaedah

paleografi pada Batu Bersurat Terengganu. Pada tahun 1986, Dewan Bahasa Dan

Pustaka (DBP) telah menambah satu lagi abjad iaitu wau bertitik atas yang mewakili

huruf v melalui Pedoman Ejaan Jawi Yang Disempurnakan (PEJYD).

Tulisan Jawi telah mengalami beberapa tahap pensisteman dalam sejarah

perkembangannya. Tulisan ini bersumberkan tulisan Arab tetapi ditambah lima abjad

baru untuk melambangkan lima bunyi bahasa Melayu yang tidak ada dalam bahasa

Arab. Oleh itu, tulisan Jawi mengandungi 29 abjad Arab dan lima abjad ciptaan Melayu

sehingga menjadi 34 abjad semuanya. Pada tahun 1986 telah ditambah satu lagi abjad

untuk melambangkan bunyi v yang berasal dari Eropah. Penyesuaian dan pembaikan

masih lagi difikirkan bagi sistem ejaan Jawi yang disempurnakan oleh Dewan Bahasa

dan Pustaka.

5/28/2018 nota full

2/88

2

Etimologi adalah cabang ilmulinguistik yang mempelajari asal-usul suatukata

(Chaer,2008:7). Misalkan kata etimologi sebenarnya diambil daribahasa Belanda

etymologie yang berakar daribahasa Yunani tymos (erti sebenarnya adalah sebuah

kata)dan lgos(ilmu). Pendeknya, kata etimologi itu sendiri datang dari bahasa Yunani

(tymos, erti kata) dan (lgos, ilmu). Kata sinonimberasal dari bahasa

Yunani syn yang ertinya dengan dan kata bahasa Yunani Onoma yang bermaksud

nama. Contoh lain katasekaten (dalam bahasa Jawa) berasal dari bahasa

Arab syahadatainya itu ucapan dua kalimat syahadat.

Berdasarkan bahan rujukan Kamus Dewan Edisi Keempat, etimologi merupakan

cabang ilmu linguistik yang mengkaji asal usul dan perkembangan sesuatu kata.

Konsep bahasa purba dan salasilah bahasa, yakni konsep yang asasi dalam

perkembangan ilmu linguistik moden hanya tercapai dengan menerapkan pendekatan

etimologi.

Etimologi juga menjelaskan mengenai bahasa-bahasa yang sudah lama untuk

memungkinkan mendapatkan informasi langsung mengenai bahasa tersebut (seperti

tulisan) untuk diketahui. Dengan membandingkan kata-kata dalam bahasa yang saling

bertaut, seseorang dapat mempelajari mengenai bahasa kuno yang merupakan

generasi yang lebih lama. Dengan cara ini, akar bahasa yang telah diketahui yang

dapat menelusuri jauh ke belakang kepada asal-usul bahasa.
http://wapedia.mobi/id/Linguistikhttp://wapedia.mobi/id/Katahttp://wapedia.mobi/id/Bahasa_Belandahttp://wapedia.mobi/id/Bahasa_Yunanihttp://wapedia.mobi/id/Katahttp://wapedia.mobi/id/Katahttp://wapedia.mobi/id/Bahasa_Yunanihttp://wapedia.mobi/id/Bahasa_Belandahttp://wapedia.mobi/id/Katahttp://wapedia.mobi/id/Linguistik

5/28/2018 nota full

3/88

3

2.0 SISTEM TULISAN JAWI

2.1 Sistem Tulisan Jawi Kitab Pengetahuan Bahasa

Tulisan Jawi ( ) adalah satu seni penulisan telah wujud berabad-abadlamanya di Nusantara kemunculannya berkait secara langsung dengan kedatangan

agama Islam ke Nusantara. Tulisan Jawi berasal dari tulisan Arab dan merupakan

huruf-huruf Arab yang dimasukkan ke dalam sistem penulisan Bahasa Melayu. Tulisan

Jawi adalah tulisan rasmi bagi negara Brunei dan digunakan meluas di Malaysia,

Filipina dan Indonesia.

Tulisan Jawi adalah antara tulisan terawal yang pernah ditemui. Tulisan ini telah

berkembang sejak Zaman kerajaan Islam Pasai. kemudian disebarkan ke kerajaan

Melaka dan Johor dan juga Aceh abad ke-17. Bukti kewujudan tulisan ini di Malaysia

adalah dengan terjumpanya Batu Bersurat Terengganu yang bertarikh 702H atau

1303M manakala tulisan rumi yang paling awal ditemui adalah pada akhir kurun ke-19.

Ini menunjukkan tulisan Jawi telah sampai ke negara ini lebih awal berbanding tulisan

rumi. Tulisan Jawi merupakan tulisan rasmi bagi Negeri-negeri Melayu Tidak Bersekutu

semasa penguasaan British. Kini tulisan ini digunakan dalam urusan agama Islam dan

adat istiadat Melayu yang kebanyakannya Johor, Kedah , Kelantan, Perlis dan

Terengganu.

Hubungan antara bangsa Arab dengan umat Melayu telah bermula sejak

sebelum kedatangan Islam lagi menerusi aktiviti perdagangan. Sesudah Islam menjadi

agama pegangan orang Melayu, hubungan itu menjadi semakin erat. Orang Arab

yang datang bermukim di Alam Melayu bertambah ramai. Setengahnya datang

untuk berniaga manakala yang lain untuk berdakwah. Demikian juga orang Melayu

yang pergi ke Tanah Arab; kebanyakan mereka bertujuan untuk mengaji agama

(Hamdan 1999: 1).

5/28/2018 nota full

4/88

4

Pada asasnya bahasa ialah ujaran yang dikeluarkan oleh organ pertuturan

manusia yang secara arbitrari melambangkan maknanya dan digunakan oleh satu

masyarakat bahasa untuk perhubungan (Hashim Musa:205). Tulisan pula lahir apabila

manusia mengetahui bagaimana hendak menyampaikan fikiran dan perasaannya

melalui tanda-tanda tampak atau visual dalam bentuk yang bukan hanya dimengerti

sendiri tetapi oleh orang lain juga.

Sistem ejaan yang digunakan dalam tulisan Melayu berhuruf Arab yang dikenali

juga sebagai ejaan Jawi. Tulisan Jawi digunakan oleh orang Melayu sejak orang

Melayu memeluk agama Islam. Orang Arab menggelar orang Melayu sebagai Jawah

atau Jawi. Hal ini disebabkan pada zaman dahulu, daerah Asia Tenggara terkenal

sebagai Javadwipa. Di Malaysia, sistem ejaan Jawi bukanlah sistem tulisan rasmi tetapi

diajar sebagai satu subjek dalam pengajaran di sekolah manakala di Indonesia pula,

sistem ini hanya dikenali oleh para pengkaji naskhah Melayu lama.

Sebelum Bahasa Melayu menerima mana-mana pengaruh, bahasa itu sudah

mempunyai sistem tulisannya yang tersendiri walaupun tidaklah begitu sempurna.

Aksara rencong ialah huruf Melayu tua yang lebih tua daripada aksara Jawa kuno

(tulisan Kawi). Sisa tulisan ini dapat kita lihat dalam tulisan Rencong yang digunakan di

Sumatera Selatan, di daerah Bangka hulu dan Palembang di sebelah hulu, manakalatulisan Kawi di Jawa. Masyarakat yang memiliki tulisan kebiasaannya dianggap telah

memiliki peradaban yang lebih tinggi berbanding dengan yang lain.

Hingga abad ke-14, Bahasa Melayu telah mengalami pengaruh daripada tiga

bahasa, iaitu Bahasa Sanskrit, Bahasa Jawa dan Bahasa Arab. Pengaruh pertama

terhadap Bahasa Melayu ialah Bahasa Sanskrit yang dibawa oleh pedagang-pedagang

India atau pedagang Melayu yang berurusan dengan negara India. Akibatnya pengaruh

indianisasi berkembang dalam budaya Melayu. Para sarjana berpendapat pengaruhHindu masuk ke alam Melayu sekitar abad ke-14, iaitu zaman kemuncaknya pengaruh

Hindu di kepulauan Melayu. Bahasa Sanskrit dianggap asas kepada Bahasa Melayu

yang hidup hingga pada hari ini.

5/28/2018 nota full

5/88

5

Tulisan Bahasa Melayu yang asal, iaitu huruf Rencong tersisih tetapi kosa

katanya bertambah kaya. Namun begitu, muncul pula tulisan yang dikenali sebagai

tulisan Jawi. Didapati bahawa menerusi tulisan inilah Bahasa Melayu terus maju dalam

pelbagai bidang. Kebanyakan mubaligh dan golongan cendekia Melayu mengenal pasti

bunyi Bahasa Melayu yang tidak terdapat dalam Bahasa Arab. Kekurangan abjad ini

telah menyebabkan mereka memilih huruf Parsi dan huruf lain yang mereka cipta

sendiri dengan menambah tanda pada huruf Arab yang sedia ada.

Rajah 2.1: Tulisan Jawi digunakan di Batu Bersurat Terengganu

Batu bersurat di atas memperlihatkan pengaruh Bahasa Arab mula menjalar

masuk ke dalam Bahasa Melayu. Batu bersurat di Kuala Berang memperlihatkan satu

perubahan radikal terhadap Bahasa Melayu. Tulisan pada batu bersurat tersebut

memperlihatkan penggunaan huruf-huruf yang dikatakan tulisan Jawi. Tulisan Jawi

yang terdapat pada Batu Bersurat Kuala Berang memperlihatkan bahawa tulisan ini

telah mengenal abjad Bahasa Melayu dengan agak lengkap. Misalnya, abjad yang

terdapat dalam perkataan yang tertulis pada batu bersurat tersebut. Antaranya ialah a

(ada), b (bagi), c (cucuku), r (rasul) dan lain-lain. Didapati juga bahawa keseluruhan

wacana yang terdapat pada Batu bersurat Kuala Berang itu hanya huruf q,v,x, dan z

sahaja yang tidak ditemui. Namun demikian, hal ini tidaklah mengatakan bahawa huruf

q dan z tidak ada pada zaman tersebut kerana huruf tersebut sememangnya wujud

dalam huruf Arab, iaitu Qaf dan Zai.

5/28/2018 nota full

6/88

6

Pada masa tersebut juga, penulisan kitab agama mahupun kesusasteraan

berkembang dengan subur di Aceh. Ini disebabkan keutamaan yang diberikan oleh

kerajaan Aceh tentang penulisan keagamaan dan kesusasteraan bercorak Islam. Para

pujangga telah diberikan layanan istimewa. Oleh itu, kita dapati perkembangan tulisan

Jawi, sedikit demi sedikit, mula mendapat tempat dalam kalangan masyarakat Melayu.

Pada abad ke-13 merupakan zaman kegemilangan Islam ke alam Melayu.

Perkembangan agama Islam telah meletakkan bahasa rasmi agama Islam ialah Bahasa

Arab yang mulai mendapat tempat dalam kalangan penganut agama Islam di daerah

ini.

Bahasa Melayu Kuno yang menggunakan huruf-huruf India bertukar

menggunakan huruf-huruf Arab disebut huruf Jawi. Perkataan Jawi ini bermaksud

orang Jawa atau berasal dari tanah Jawa. Penulis-penulis Arab pada zaman klasik

termasuk Ibn Batutah dalam bukunya al-Rehlah menggelarkan pulau Sumatera

sebagai Al-Jawah. Oleh itu, orang Arab memanggil orang Melayu di Jawa sebagai Jawi

dan tulisan Melayu yang menggunakan huruf Arab sebagai tulisan Jawi. Tulisan ini

dicampur adukkan dengan tulisan Arab yang menggunakan 29 huruf dengan lima huruf

tambahan bukan Arab yang dicipta oleh orang Melayu sendiri. Lima huruf bukan Arab

yang terdapat dalam tulisan Jawi ialah Ca ( ) ), Nga ) ), dan Nya) ), Ga) ), Pa ). Huruf-huruf ini dicipta untuk melambangkan bunyi-bunyi yang lazim disebut padalidah Melayu. Huruf-huruf baharu ini ditiru daripada huruf Arab yang seakan-akan sama

bentuknya.

Tulisan ini telah berkembang sejak zaman Kerajaan Islam Pasai kemudian

disebarkan ke Kerajaan Melaka, Kerajaan Johor dan juga Aceh pada abad ke-17. Bukti

kewujudan tulisan ini di Malaysia adalah dengan terjumpanya Batu Bersurat

Terengganu yang bertarikh 702H atau 1303M manakala tulisan Rumi yang paling awal

ditemui adalah pada akhir kurun ke-19. Ini menunjukkan tulisan Jawi telah sampai ke

negara ini lebih awal berbanding tulisan Rumi. Tulisan Jawi merupakan tulisan rasmi

bagi Negeri-negeri Melayu Tidak Bersekutu semasa penguasaan British. Kini tulisan ini

digunakan dalam urusan agama Islam dan adat istiadat Melayu yang kebanyakannya di

Johor, Kedah, Kelantan, Perlis dan Terengganu.

5/28/2018 nota full

7/88

7

Pada zaman dahulu, tulisan Jawi memainkan peranan penting dalam

masyarakat. Tulisan ini digunakan sebagai perantara penting dalam semua urusan

pentadbiran, adat istiadat dan perdagangan. Contohnya digunakan dalam perjanjian-

perjanjian penting antara pihak-pihak di Raja Melayu dengan pihak-pihak berkuasa

Portugis, Belanda dan Inggeris. Selain itu, Pemasyhuran Kemerdekaan 1957 bagi

negara Malaysia antara lain juga tertulis dalam abjad Jawi (Wikipedia, 2008).

Menurut Amat Juhari Moain (1996) tulisan Jawi telah digunakan oleh orang

Melayu dalam berbagai-bagai jenis lapangan dan kegiatan penulisan. Bahkan

untuk kesenian juga tulisan ini digunakan, iaitu pada seni khat bagi menghiasi mihrab,

di dinding dalam masjid, batu nisan dan seumpamanya. Dalam sejarah yang lalu

tulisan Jawi telah digunakan untuk beberapa perkara seperti prasasti atau batu

bersurat. Contohnya prasasti Terengganu yang telah ditemui di Sungai Tersat, Kuala

Berang, Hulu Terengganu.

Selain prasasti, tulisan jawi juga digunakan pada batu hidup dan batu nisan.

Tulisan jawi telah ditemui pada batu hidup di Pangkalan Kempas Negeri Sembilan.

Manakala bagi batu nisan pula terdapat di berbagai-bagai tempat bekas berdirinya

kerajaan-kerajaan Islam pada zaman silam. Penggunaan tulisan semakin meluas.

Buktinya ialah pada mata wang. Tulisan jawi yang digunakan pada mata wangterutamanya wang emas dan perak. Pada mata wang ini diukir nama raja Melayu yang

memerintah dengan menggunakan tulisan jawi seperti nama Sultan Muzaffar Shah,

Mansur Shah dan lain-lain.

Sehubungan itu, dari aspek perhubungan rasmi, tulisan jawi digunakan

dalam penulisan surat rasmi. Contohnya ialah surat kiriman antara raja. Kaedah ini

bukan sahaja dilakukan oleh raja Melayu tetapi juga raja-raja di tempat lain seperti

raja Melayu dengan Portugal, raja Melayu dengan raja Inggeris atau raja-raja lain.Penggunaan tulisan jawi termasuklah dalam surat-surat perjanjian antara raja dan

negara di Alam Melayu. Pada zaman dahulu kegiatan penulisan giat dijalankan.

Buktinya ialah kewujudan kitab dan buku. Kitab dan buku yang ditemui kebanyakannya

terdapat dalam bentuk manuskrip yang bertulis tangan dan cap batu.

5/28/2018 nota full

8/88

8

Berdasarkan sejarah sememangnya terbukti kedatangan para pedagang ke

tanah Melayu. Bagi urusan perniagaan dan perdagangan ini bahasa dan tulisan

yang digunakan adalah sama iaitu tulisan jawi. Bukti ialah beberapa catatan pemilikan

dan perdagangan terutama di pelabuhan dan kapal-kapal perdagangan. Kedatangan

para pedagang dan penjajah telah mengubah suasana di tanah Melayu. Antara ialah

kemajuan yang telah dicapai berlandaskan pengaruh yang masuk ke tanah Melayu.

Contohnya ialah pihak penjajah yang telah memperkenalkan teknologi mencetak.

Dengan mengaplikasikan teknologi ini maka berkembanglah bahasa dan tulisan.

Buktinya ialah banyak pencetakan surat khabar dan majalah seperti surat khabar

Alamat Langkapuri, Majalah Bustan Arifin, surat khabar Jawi Peranakan dan majalah

al-Imam.

Raja Ali Haji juga turut meneliti manuskrip Bustan al-Katibin yang ditulis pada

tahun 1267 H/1850 M. Dari segi seni khat, tulisan Jawi dalam Bustan al-Katibin

mengingatkan kepada manuskrip Surat Sultan Perkasa Alam Johan Aceh (1615 M),

Hukum Qanun Melaka(1761 M) dan Bustan al-Salatin(1815 M) yang mempunyai seni

khat yang terindah antara manuskrip Jawi. Hal ini telah menggambarkan warisan

pengajian dan persuratan Melayu tradisional yang wujud di kalangan golongan istana,

pembesar dan para bijak pandai Melayu sehingga dewasa itu.

Busan al-Katibin berkontemporar dengan Hikayat Abdullah yang mempunyai

gaya bahasa dan sistem ejaan yang mirid kepada sistem bahasa Melayu lama. Dalam

manuskrip tersebut, sistem vokal secara baris, iaitu tanpa penggunaan abjad vokal

pada suku kata akhir terbuka dan pada suku kata tertutup sebagai warisan daripada

sistem ejaan Jawi lama yang banyak digunakan dalam Bustan al-Katibin.Misalnya :

Ejaan Rumi Padanan Jawi

penghuluagama

karana

5/28/2018 nota full

9/88

9

Selain itu, Raja Ali Haji lebih gemar menggunakan abjad vokal. Hal tersebut

dilakukan untuk mengelakkan kesamaran dan percanggahan seperti yang

dianjurkannya dalam kaedah Jawinya sendiri. Beliau menamakan abjad alif, waudan ya

apabila digunakan untuk pemvokalan sebagai huruf-huruf alat. Contoh-contoh

penggunaan abjad vokal pada suku kata akhir tertutup adalah seperti yang berikut :


orang

tidak

awan

Di samping itu, manuskrip ini juga terdapat ejaan yang

aneh/menyimpang/berduplikasi/anakronistik. Misalnya :


dua

bau

tuntut

Hasil karya Raja Ali Haji yang berkaitan dengan bahasa Melayu ialah Kitab

Pengetahuan Bahasa yang terkarang pada tahun 1275 H/ 1858 M di Riau. Namun

begitu, karya ini telah dicetak di Singapura pada tahun 1348 H/ 1929 M oleh al-

Ahmadiah Press. Walaupun percetakannya dibuat lebih kurang 70 tahun sesudah

penulisannya, namun telah dikekalkan bentuk asalnya seperti yang dinyatakan oleh

ketua syarikat percetakan tersebut. Kitab ini berjudul Kamus Loghat Melayu Johor,

Pahang, Riau, Lingga, namun begitu dari segi kandungannya seperti kata Zaba

(1940:143) lebih merupakan sebuah ensyclopedia of the authors general

knowledge, opinion and impressions, set fortg under the words he professes to define.

5/28/2018 nota full

10/88

10

Melalui penulisan kitab ini, abjad (ca) merupakan abjad keenam dalam Jawiadalah penamat pengisian dalam Kitab Pengetahuan Bahasaoleh Raja Ali Haji. Kitab

ini merangkumi 465 halaman dan dalam 32 halaman awalnya mengandungi keterangan

tentang tatabahasa Arab yang cuba diterapkan ke dalam bahasa Melayu. Pada

umumnya, sistem ejaan Jawi dalam kitab ini menyamai sistem ejaan yang ada dalam

manuskrip Bustan al-Katibin, kecuali ada beberapa gejala yang mungkin secara

sengaja atau disengajakan terpengaruh bersama waktu percetakannya. Antaranya

yang lebih ketara adalah seperti berikut :


kepada

buat

manusia

Penggunaan titik abjad (ga) yang lebih sempurna. Penggunaan titik (pa)iaitu tiga titik yang di dalam Bustan al-Katibin tidak dibezakan dengan titik (fa) iaitudengan satu titik. Dalam Kitab Pengetahuan Bahasa, banyak abjad (qaf) bersilih gantidengan abjad (hamzah) pada akhir kata. Berikut merupakan contoh-contoh perkataan:


ayak

elok

anak

Zaba (1940:143) telah mengatakan bahawa sistem ejaan Jawi yang digunakan

oleh Raja Ali Haji merupakan a strange mixture of modern and his own apabila

beliau menggunakan tanda irab (baris Arab secara terbalik atau diubahsuaikan untuk

menandkan sebutan dalam bahasa Melayu). Dalam halaman 231-233 diperturunkan

tiga halaman salinan foto Kitab Pengetahuan Bahasa oleh Raja Ali Haji berdasarkan

terbitan al-Ahmadiah Press, Singapura pada tahun 1348 H yang tersimpan dalam

bentuk mikrofilem di Perpustakaan Universiti Malaya.

5/28/2018 nota full

11/88

11

2.2 Sistem Tulisan Jawi Pedoman Ejaan Jawi Yang Disempurnakan DBP

Sistem tulisan dan ejaan Jawi dipengaruhi oleh Bahasa Arab dan Melayu. Unsur Arab

dan Melayu mengalami dua tahap perkembangan. Pada tahap pertama, ejaannya

menggunakan tanda baris sebagaimana yang terdapat dalam mashaf suci al-Quran.Penggunaan baris ini bertujuan mendapatkan bunyi yang betul tetapi mengambil masa

yang lama untuk menulisnya kerana terlalu banyak tanda diakritik yang digunakan.

Pada tahap kedua tanda baris tersebut dihilangkan. Walau bagaimanapun, bentuk ini

sukar dibaca oleh mereka yang baharu belajar Jawi kerana memerlukan masa untuk

menguasai dan menggunakannya.

Oleh itu, tidak lama kemudian lahirlah huruf Jawi versi Melayu yang merupakan

ejaan yang menggunakan huruf saksi atau huruf vokal, iaitu Alif, Wau dan Ya. Dalambuku William Marsden, A Dictionary of the Malayan language (1812) dan buku R.J.

Wilkinson (1903), didapati bahawa terdapat ejaan yang bercampur dari segi pemilihan

huruf. Oleh itu, pada tahun 1930-an, muncul ahli-ahli bahasa yang cuba menyusun

ejaan Jawi secara berasingan. Antaranya ialah Mejar Dato Haji Mohd Said bin Haji

Sulaiman daripada Pakatan Bahasa Melayu Persuratan Buku-Buku Diraja Johor (P.Bm.

P.B. DiRaja Johor) dan Zainal Abidin Wahid atau lebih dikenali dengan panggilan Zaba

daripada Maktab perguruan Sultan Idris, Tanjung Malim.

Dua usaha penting pada peringkat awal penyempurnaan sistem tulisan dan

ejaan Jawi ialah usaha yang dibuat oleh Pakatan Bahasa Melayu Persuratan Diraja

Johor (P. Bm. P. B) yang menerbitkan sistem ejaan Jawi pada tahun 1937, dan usaha

yang dibuat oleh Allahyarham Zainal Abidin Bin Ahmad (seterusnya disebut Za'ba) pada

tahun 1939. Tulisan Jawi yang terpakai di sektor pendidikan dan dalam pelbagai urusan

sejak awal abad ini hingga tahun 1986 ialah Sistem Ejaan Jawi Za'ba (seterusnya

disebut Jawi Za'ba) yang diasaskan pada tahun 1939.

Sistem Ejaan P.Bm. P.B. Diraja Johor disusun dalam bentuk risalah yang

berjudul Risalah Bagi Helaian P.Bm. P.B. Diraja Johor yang mengandungi 25 halaman

dan diterbitkan pada tahun 1937 dengan menggunakan huruf Jawi. Sistem ejaan ini

agak ringkas dan kata dieja mengikut bagaimana satu-satu suku kata dibunyikan.

5/28/2018 nota full

12/88

12

Kaedah ini juga mewujudkan huruf Alif ke belakang apabila wujud imbuhan pada kata

dasar. Dalam panduan ini juga terdapat peraturan ejaan kata dalam bentuk gabungan

kata yang digunakan dalam surat rasmi kerajaan Johor dan juga dalam Buku Katan

Melayu.

Sistem Ejaan Zaba pula dilengkapkan pada tahun 1938 dalam sebuah buku

berjudul Daftar Ejaan Melayu (Jawi-Rumi). Sistem ini mempunyai persamaan dengan

Sistem Ejaan P.Bm. P.B. Diraja Johor. Bezanya keterangan yang diberikan agak

panjang. Sistem ini juga digunakan oleh guru pelatih di MPSI. Penggunaannya juga

kemudian agak meluas dan sebahagiannya digunakan dalam penerbitan Utusan

Melayu pada tahun 1939. Sistem ejaan ini diolah semula oleh Dewan Bahasa dan

Pustaka untuk melahirkan Sistem Ejaan Jawi yang Disempurnakan. Penyempurnaan

sistem ejaan Jawi bertujuan seperti berikut (Ismail Dahman, 1991):

Untuk mewujudkan satu sistem tulisan dan ejaan Jawi yang kemaskini yang sekali

gus menyelaraskan pelbagai kaedah ejaan Jawi yang tidak seragam dalam

penggunaan (sebelum tahun 1986).

Untuk memperbaiki atau membetulkan beberapa kelemahan atau kekurangan yang

terdapat dalam sistem ejaan Jawi lama yang sedang digunakan, iaitu Sistem Ejaan

Jawi Za'ba. Untuk memodenkan sistem ejaan Jawi (selaras dengan perkembangan ejaan Rumi)

supaya dapat diperluas dan dipertingkatkan penggunaannya menjadi wahana

penulisan Bahasa Melayu moden, tanpa menghapuskan ciri-ciri khusus sejarah dan

budayanya, bagi menghadapi perkembangan bahasa, bangsa dan negara dalam

merealisasikan wawasan tahun 2020 dan seterusnya.

Pada tahun 1981, Jawatankuasa Mengkaji Penggunaan Bahasa Malaysia (yang

dilantik oleh Y. B. Menteri Pendidikan) telah memperakukan supaya "Sistem Ejaan Jawi

yang ada sekarang hendaklah dikaji semula dan diperkemas. Sebuah buku Daftar

Ejaan Rumi-Jawi yang lengkap hendaklah diusaha dan diterbitkan dengan segera".

Untuk melaksanakan perakuan tersebut, Dewan Bahasa dan Pustaka telah melantik

sebuah Jawatankuasa Mengkaji Semula Sistem Ejaan Jawi pada bulan Februari tahun

1983 (seterusnya disebut Jawatankuasa Ejaan Jawi DBP). Jawatankuasa tersebut

5/28/2018 nota full

13/88

13

dianggotai oleh pakar-pakar sistem ejaan Jawi yang mewakili Pusat Perkembangan

Kurikulum, Jawatankuasa Tetap Bahasa Malaysia, dan Pusat-pusat Pengajian Tinggi

Tempatan. Bidang tugas jawatankuasa ini ialah membuat kajian semula terhadap

Sistem Ejaan Jawi Za'ba (Pelita Bahasa Melayu Penggal I [Permulaan Nahu Melayu]

tahun 1941, dan Daftar Ejaan Melayu [Jawi-Rumi] tahun 1949) , Sistem Ejaan Jawi

Dian (Majalah Dian) dan sistem ejaan Jawi yang digunakan dalam penerbitan-

penerbitan Syarikat Utusan Melayu Sdn. Berhad, serta beberapa penerbitan Jawi yang

lain.)

Hasil kajian Jawatankuasa Ejaan Jawi DBP (1983) itu dibentangkan dalam

Konvensyen Tulisan Jawi (Anjuran Yayasan Islam Terengganu, dan Dewan Bahasa

dan Pustaka) yang diadakan pada 9-11 April 1984 di Terengganu. Konvensyen ini

dihadiri oleh 150 orang pakar tentang ejaan Jawi, termasuk mereka yang fasih dalam

Bahasa Arab dan ahli agama Islam, yang terdiri daripada wakil-wakil jabatan kerajaan,

pusat pengajian tinggi, institusi dan badan sukarela di seluruh negara, serta beberapa

perwakilan rasmi dari negara Indonesia, Brunei Darussalam, Singapura dan Thailand.

Cadangan yang dikemukakan oleh Jawatankuasa Ejaan Jawi DBP telah diterima

dengan baik oleh peserta konvensyen di Terengganu itu. Hasilnya telah dirumuskan

dan disusun oleh Dewan Bahasa dan Pustaka dalam tahun 1985, dan diterbitkan pada

tahun 1986 dalam bentuk buku berjudul Pedoman Ejaan Jawi yang Disempurnakan

(seterusnya disebut PEJYD).

Pada tahun 1987, Jawatankuasa Ejaan Jawi DBP telah mengadakan pertemuan

dan menerima pandangan daripada beberapa orang pakar serta bersetuju membuat

sedikit pembaikan ke atas rumusan yang terkandung dalam PEJYD tahun 1986 itu.

Kemudian, naskhah pedoman tersebut diperkemas dan diterbitkan sebagai edisi kedua

dengan judul PEJYD yang sama pada tahun 1987.

5/28/2018 nota full

14/88

14

Sistem tulisan dan ejaan Jawi yang digunakan sekarang ialah sistem yang

termuat dalam buku Pedoman Ejaan Jawi yang Disempurnakanyang diterbitkan secara

rasmi oleh Dewan Bahasa dan Pustaka pada tahun 1986 (edisi kedua. 1987; edisi

ketiga, 1993). Sistem ini merupakan sistem ejaan Jawi yang digunakan,

disempurnakan atau dimantapkan daripada Kedah Ejaan Jawi yang digunakan

sebelumnya yang berasaskan Kaedah Ejaan Jawi Zaba (sebagaimana yang terdapat

dalam buku Daftar Ejaan Melayu Jawi-Rumi, 1949).

Pedoman Ejaan Jawi yang Disempurnakan (1986) dihasilkan daripada rumusan

Konvensyen Tulisan Jawi Peringkat Kebangsaan yang diadakan pada tahun 1984.

Hasil Konvensyen tahun 1984 itu telah diselaraskan dan diperkemas dengan maklumat

yang diperoleh daripada Konvensyen Tulisan Jawi anjuran Pusat Islam, Jabatan

Perdana Menteri, pada tahun 1991 dan Seminar Tulisan Jawi Peringkat Kebangsaan

pada tahun 1993. Semua maklumat tersebut disemak dan disahkan oleh Jawatankuasa

Teknikal Ejaan Jawi Pusat Islam dan Dewan Bahasa dan Pustaka pada tahun 1993-

1994. Pedoman Umum Ejaan Jawi Bahasa Melayu yang termuat dalam buku ini

merupakan maklumat terkini tentang sistem ejaan Jawi yang disusun berdasarkan

dokumen-dokumen pedoman ejaan Jawi yang telah diterbitkan oleh DBP, dan

maklumat-maklumat pedoman ejaan Jawi yang diselaraskan selepas itu, khususnya

daripada terbitan-terbitan yang berikut:

a. Pedoman Ejaan Jawi yang Disempurnakan, Dewan Bahasa dan Pustaka,

Cetakan Pertama Edisi Ketiga, 1993.

b. Daftar Ejaan Rumi-Jawi, Dewan Bahasa dan Pustaka, Cetakan Kedua, 1989.

Tulisan Jawi ditulis dan dibaca dari kanan ke kiri seperti sistem tulisan Bahasa

Arab. Sistem tulisan ini tidak mempunyai huruf besar atau huruf kecil seperti tulisan

Rumi, tetapi perubahan bentuk huruf akan berlaku bagi beberapa huruf tertentu apabila

dirangkaikan dengan huruf yang lain dalam penulisan sesuatu perkataan. Abjad Jawi

Bahasa Melayu sekarang mengandungi 37 huruf bentuk tunggal yang tersusun seperti

yang berikut :

5/28/2018 nota full

15/88

15

Huruf Jawi Nama Padanan Rumi

alif a ba b ta t ta marbutah t/h sa [tha] s, (th) jim j

ca c

a],ha [h ),h, (h kha [khO] kh dal d zal [dhal] z, (dh) ra [rO] r zai z sin s syin sy, (sh) Od],sad [s ),s, (s Od],dad [d ),d, (d O],ta [t ),t, (t O],za [z ),z, (z

5/28/2018 nota full

16/88

16

ain [ain] awal: a, i, uakhir: k, ()

ghain gh nga ng fa f pa P qaf k, q, (q) kaf k ga g lam l mim m nun n wau w, u, o va v ha h

hamzah awal: gugur

akhir: k, ()

ya y, i, e taling ye [ye] e pepet akhir ny nyJadu al 2.2 : Abjad Jawi, Bahasa Melayu

5/28/2018 nota full

17/88

17

Sistem tulisan Jawi yang digunakan sekarang ialah berdasarkan sistem yang

terdapat dalam buku Pedoman Ejaan Jawi yang Disempurnakan (PEJYD) yang

diterbitkan secara rasmi oleh Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP) pada tahun 1986

(edisi kedua 1987; edisi ketiga 1993). Hal ini dinyatakan dalam Daftar Kata Bahasa

Melayu (2005) seperti berikut:

Rajah 2.2 (i): Daftar Kata Bahasa Melayu (2005)

Terdapat arahan khusus daripada Kementerian Pendidikan Malaysia yang

mengehendaki PEJYD ini digunakan di seluruh negara seperti yang dinyatakan dalam

Petikan Surat Pekeliling Ikhtisas Bil. 1/1992 di bawah:

...Mulai dari tarikh ini (22 Jan. 1992) Pedoman Ejaan Jawi YangDisempurnakan oleh

Dewan Bahasa dan Pustaka (PEJYD) itu hendaklah digunakan di semua sekolah

rendah, sekolah menengah, maktab-maktab perguruan, di dalam buku teks dan

peperiksaan yang dikendalikan oleh Lembaga Peperiksaan dan Majlis PeperiksaanMalaysia serta dalam semua sektor dan masyarakat di seluruh negara...

(Kementerian Pelajaran Malaysia)

...Sistem ini merupakan sistem ejaan Jawi yang disempurnakan atau dimantapkan

daripada Kedah Ejaan Jawi yang digunakan sebelumnya yang berasaskan Kaedah

Ejaan Jawi Zaba (sebagaimana yang terdapat dalam buku Daftar Ejaan Melayu

Jawi-Rumi, 1949). Pedoman Ejaan Jawi yang Disempurnakan (1986) dihasilkan

daripada rumusan Konvensyen Tulisan Jawi Peringkat Kebangsaan yang diadakan

pada tahun 1984. Hasil Konvensyen tahun 1984 itu telah diselaraskan dandiperkemas dengan maklumat yang diperoleh daripada Konvensyen Tulisan Jawi

anjuran Pusat Islam, Jabatan Perdana Menteri, pada tahun 1991 dan Seminar

Tulisan Jawi Peringkat Kebangsaan pada tahun 1993. Semua maklumat tersebut

disemak dan disahkan oleh Jawatankuasa Teknikal Ejaan Jawi Pusat Islam dan

Dewan Bahasa dan Pustaka pada tahun 1993-1994...

5/28/2018 nota full

18/88

18

Bagaimanapun PEJYD ini kemudiannya digantikan dengan Pedoman Umum

Ejaan Jawi Bahasa Melayu (PUEJBM) yang disisipkan dalam buku Daftar Kata Bahasa

Melayu (2005). Ia merupakan maklumat terkini tentang sistem ejaan Jawi yang disusun

berdasarkan dokumen-dokumen pedoman ejaan Jawi yang telah diterbitkan oleh DBP,

dan maklumat-maklumat pedoman ejaan Jawi yang diselaraskan selepas itu,

khususnya daripada PEJYD (Edisi ketiga 1993) dan Daftar Ejaan Rumi-Jawi (1989).

Oleh sebab PUEJBM dianggap sebagai pedoman ejaan Jawi terkini, maka kajian ini

akan menjadikan buku ini sebagai panduan asas.

Oleh sebab PUEJBM adalah lanjutan daripada sistem ejaan Jawi Zaba, maka

prinsip ejaan Jawi Zaba perlu diberi perhatian dalam usaha memantapkan sistem ejaan

Jawi sekarang. Pada dasarnya, sistem ejaan Zaba ini berasaskan kepada tiga prinsip

seperti yang berikut :

Rajah 2.2 (ii) : Tiga prinsip Sistem Ejaab Zaba

Ekonomi

Ejaan ini

menggunakan

seminimum bilangan

huruf sepertiperkataan maka,

pada, daripada,

kepada dan

sebagainya.

Kepastian

Ejaan yang

menimbulkan

kesamaran sebutan,

hendaklah diubah suaiejaannya seperti

menambah huruf

saksi supaya lebih

jelas bunyinya serta

dapat mengurangkan

kesamarannya.

Ramai Pengguna

Jika satu perkataan itu

terdapat kelainan

ejaan dan ramai

penggunanya sertatidak menimbulkan

sebarang kesamaran,

kedua-dua ejaan

tersebut boleh diterima

pakai.

5/28/2018 nota full

19/88

19

Huruf hamzahyang berada di tengah perkataan ditulis di sebelah atas rumah

yang disediakan sebagai penyambung antara huruf-huruf yang ada sebelumnya

dengan yang selepasnya. Contoh-contohnya adalah seperti yang berikut :

Ejaan Jawi Padanan Rumi

masalah

malaikat

Huruf hamzah ditulis tanpa rumah di tengah garisan apabila diapit oleh dua

huruf vokal atau dua bunyi vokal. Contohnya :


pais

aib

aur

paus

Huruf hamzahditulis tanpa rumah di tengah garisan apabila diapit oleh huruf alif

dengan huruf ya (diftong ai) atau huruf alif dengan wau(diftong au) atau huruf alif-wau

dengan huruf ya (diftong oi) yang mewujudkan diftong sebagai satu suku kata.

Misalnya:


aising

kuau

audit

automatik

aileron

5/28/2018 nota full

20/88

20

Kata atau istilah serapan daripada bahasa Arab yang mengandungi huruf

hamzahditulis seperti kedudukannya dalam bahasa sumber. Contohnya :


wuduk

imlak

ikhfak

anbia

makmum

Huruf hamzah digunakan sebagai pengganti huruf alif yang kedua apabila

terdapat urutan bunyi dua vokal [a] atau bunyi vokal [a] dengan vokal yang lain di

tengah kata. Misalnya :


setiausaha

iaitu

tatausaha

karaoke

2.2.1 Pelambangan vokal

Dalam sistem ejaan jawi sekarang, terdapat empat huruf vokal dan dua gabungan huruf

vokal (digraf) yang digunakan bagi melambangkan enam fonem vokal atau bunyi vokal

baku, iaitu [a], [e], [i], [o] dan [u]. Huruf-huruf tersebut adalah alif, ya, ye(yatanpa titik)

dan wau serta gabungan huruf alif-yadan alif-wau. Vokal [a] dilambangkan dengan dua

cara seperti yang berikut :

a) vokal [a] dilambangkan dengan huruf alif apabila membuka suku kata atau terletak

suku kata terbuka.

b) vokal [a] tidak dilambangkan dengan huruf alif apabila hadir di suku kata tertutup.

5/28/2018 nota full

21/88

21

Di samping itu, vokal [i] pula dilambangkan dengan dua cara yang berikut :

Vokal [] talingdilambangkan dengan dua cara yang berikut :

vokal [] talingdilambangkan dengan huruf alif-yaapabila hadir di awal kata.

vokal [] taling dilambangkan dengan huruf ya apabila hadir di suku kata terbuka

atau suku kata tertutup.

Vokal [e] pepet dilambangkan dengan tiga cara yang berikut :

a) vokal [i] dilambangkan dengan huruf alif-yaapabila hadir di awal kata. Contohnya:

ikan -

isi -

isteri -

b) vokal [i] dilambangkan dengan huruf yaapabila hadir di suku kata terbuka atau

suku kata tertutup. Contohnya:

sisi -

titi -

mimpi -

i) vokal [e] pepet dilambangkan dengan huruf alifapabila hadir di awal kata.

ii) vokal [e] pepet tidak dilambangkan dengan apa-apa huruf apabila hadir di suku

kata terbuka sebelum akhir atau suku kata tertutup.

iii) vokal [e] pepet dilambangkan dengan huruf ye (huruf yatanpa titik) apabila

hadir di suku kata akhir terbuka.

5/28/2018 nota full

22/88

22

Vokal [o] dilambangkan dengan dua cara yang berikut :

a) vokal [o] dilambangkan dengan huruf alif-wauapabila hadir di awal kata. Contohnya :


orang

ombak

b) vokal [o] dilambangkan dengan huruf wau apabila hadir di suku kata terbuka atau

suku kata tertutup. Misalnya :


kota

pidato

Vokal [u] dilambangkan dengan dua cara yang berikut :

a) vokal [u] dilambangkan dengan huruf alif-wauapabila hadir di awal kata. Contohnya :


ubat

unta

b) vokal [u] dilambangkan dengan huruf wau apabila hadir di suku kata terbuka atau

suku kata tertutup. Contohnya :


suku

kuntum

suluh

buntu

terumbu

5/28/2018 nota full

23/88

23

2.2.2 Pelambangan diftong

Diftong [ai] dilambangkan dengan dua cara yang berikut :

i) Huruf alif-hamzah-yadigunakan apabila diftong [ai] berada di awal kata atau berdiri

sebagai satu suku kata. Contoh :


aising

aileron

kiai

ii) Huruf alif-yadigunakan apabila diftong [ai] berada di tengah kata atau di akhir kata.

Contohnya :


baiduri

kailan

serai

Diftong [au] dilambangkan dengan dua cara yang berikut :

i) Huruf alif-hamzah-waudigunakan apabila diftong [au] berada di awal kata atau berdiri

sebagai satu suku kata. Misalnya :


audio

automatik

audit

5/28/2018 nota full

24/88

24

ii) Huruf alif-waudigunakan apabila diftong [au] berada di tengah kata atau di akhir kata.

Misalnya :


saudara

baucar

tauge

Diftong [oi] dilambangkan dengan dua cara yang berikut :

i) Huruf alif-wau-hamzah-ya digunakan apabila diftong [oi] berada di awal kata.

Contohnya :


oidium

ii) Huruf wau-yadigunakan apabila diftong [oi] berada di tengah kata atau di akhir kata.

Contohnya :

Ejaan Jawi Padanan Rumiboikot

sekoi

kaloi

5/28/2018 nota full

25/88

25

2.2.3 Pelambangan Konsonan

Sejumlah 34 huruf (daripada 36 huruf - tidak termasuk alif dan ye serta wau dan ya

yang berfungsi sebagai lambang vokal) dalam senarai abjad Jawi bahasa Melayu

adalah huruf-huruf konsonan yang hampir semuanya menjadi lambang satu lawan satu

antara huruf dengan fonem konsonan. Huruf (va) digunakan sebagai lambang fonematau bunyi [v] yang terdapat dalam kata serapan daripada bahasa Inggeris dan bahasa-

bahasa Eropah yang lain. Misalnya :


variasi

video

universiti

Huruf ((qaf digunakan sebagai lambang bagi semua bunyi hentian glotis [] diakhir kata jati bahasa Melayu. Misalnya :


budak

naik

pokok

Hufur ta-marbutah iaitu (huruf ta simpul) dalam kata serapan daripadabahasa Arab melambangkan fonem [t] atau [h] sebagai kelainan sebutan

sekiranya kelainan sebutan tersebut tidak membezakan makna. Contoh :


akibah/akibat

hidayah/hidayat

musibah/musibat

5/28/2018 nota full

26/88

26

2.2.4 Pengejaan Kata Dasar Ekasuku

Huruf vokal alif, wau atau ya digunakan apabila mengeja kata dasar ekasuku yang

berpola KV atau VK. Contohnya :

Jawi Rumi Jawi Rumi Jawi Rumi

ba ta wa

li mi si

cu gu ru

Huruf vokal alif tidak digunakan sebagai lambang bagi bunyi [a] apabila mengeja

kata dasar ekasuku yang berpola KVK. Contoh :


gah

jam

yang

Namun begitu, terdapat kekecualian bagi beberapa perkataan yang merupakan

kata pinjaman daripada bahasa Arab yang sedia mengandungi huruf alif. Contoh :


am

bab

khas

hal

5/28/2018 nota full

27/88

27

Huruf vokal ya atau wau digunakan apabila mengeja kata dasar ekasuku yang

berpola KVK. Namun begitu, terdapat kekecualian bagi kata (bin). Contohperkataan-perkataan ekasuku berpola KVK adalah:

Vokal Ejaan Jawi Padanan Rumi

[] sen

[i] tin

[o] bom

[u] nun

2.2.5 Pengejaan Kata Serapan daripada Bahasa Arab

Kata serapan daripada bahasa Arab yang berupa istilah khusus dieja seperti ejaan asal

dalam bahasa Arab. Contohnya :


wuduk

wuquf

tayamum

sujud

zakat

hadis (hadith)

Kata umum daripada bahasa Arab yang sudah terserap dalam bahasa Melayu

dieja dalam ejaan Jawi mengikut cara mengeja kata jati dalam bahasa Melayu. Contoh:


sabun

ahli

izin

kertas

5/28/2018 nota full

28/88

28

Bunyi vokal [a], [i], atau [u] tanpa huruf vokal pada istilah agama ditulis dengan

huruf alif, ya atau wa pada kata serapan yang digunakan dengan pengertian umum.

Misalnya :


arif

al-Arif

hakim

al-Hakim

2.2.6 Pengejaan Kata Serapan daripada Bahasa Inggeris

Kata serapan daripada bahasa Inggeris atau bahasa-bahasa Eropah yang lain dieja

menurut aturan pengejaan kata jati dalam bahasa Melayu. Huruf gugusan konsonan

ditulis dalam ejaan Jawi dengan cara merangkaikan atau mendekatkan huruf-huruf

yang berkenaan tanpa sisipan apa-apa huruf vokal. Contoh-contohnya adalah seperti

yang berikut :

i) Penulisan gugus konsonan di awal kata di awal suku kata :


klinik

psikologi

skrip

struktur

5/28/2018 nota full

29/88

29

ii) Dua huruf Jawi yang membentuk gugus konsonan di akhir kata tidak dirangkaikan

atau tidak ditulis bersambung. Contohnya :


golf

teks

bank

sains

iii) Apabila gugus konsonan di akhir kata ditambahi huruf vokal, maka gabungan huruf

konsonan akhir dengan huruf vokal itu membentuk satu suku kata terbuka. Misalnya:


fakta (fact)

paradigma (paradigm)

nasionalisme (nationalism)

protoplasma (protoplasm)

Semua huruf g dalam ejaan Rumi kata serapan daripada bahasa Inggeris dan

bahasa-bahasa Eropah yang lain yang ditetapkan supaya dilafazkan [g] dalam bahasa

Melayu dieja dengan huruf gadalam ejaan Jawi. Contohnya :


agenda

gimnasium

teknologi

tragedi

5/28/2018 nota full

30/88

30

Huruf konsonan kdi suku kata akhir ejaan Rumi kata serapan daripada bahasa

Inggeris atau bahasa-bahasa Eropah yang lain dieja dengan huruf kaf dalam ejaan

Jawi. Antara contoh-contohnya adalah seperti yang berikut :


trak

politik

subjek

blok

Huruf vokal u dalam ejaan Rumi kata serapan daripada bahasa Inggeris atau

bahasa-bahasa Eropah yang lain dieja dengan huruf alif-wau di awal kata, dan dieja

dengan huruf waudi tengah kata atau di akhir kata. Contohnya :


subsidi

republik

industri

kurikulum

Ketiga-tiga kelompok ini mempunyai sistem ejaan yang tersendiri. Perbezaan

yang agak ketara ialah pada pengejaan kata serapan Arab yang secara umumnya

masih mengekalkan sistem ejaan daripada bahasa sumber. Bagaimanapun

permasalahan homograf yang akan dibincangkan dalam makalah ini lebih tertumpu

kepada ejaan kata Melayu jati.

5/28/2018 nota full

31/88

31

2.3 Perbezaan sistem tulisan jawi Kitab Pengetahuan Bahasa Oleh Raja Ali Haji

dan Pedoman Ejaan Jawi yang disempurnakan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka

Bil Kitab Pengetahuan

Bahasa Oleh Raja Ali

Haji

Perkara Pedoman Ejaan Jawi yang

disempurnakan oleh Dewan

Bahasa dan Pustaka

1. Menggunakan huruf [ [dalam perkataan.

Contoh perkataan:

Penggunaan

huruf [ ] dan[ [

Menggunakan huruf [ ] dalamperkataan bagi menggantikan

huruf [ .[

Contoh perkataan:

2. Menggunakan penulisan

huruf [ ] yangmempunyai [ ] terhadap

perkataan.

Contoh perkataan :

Kewujudan dan

pengguguran

huruf [ ] pada

huruf [ [

Menggugurkan huruf [ ] pada

huruf [ ] dan telah bertukarmenjadi huruf [ [

Contoh perkataan :

3. Penambahan huruf [ [pada perkataan yang

berakhir dengan suku kata

terbuka.

Contoh perkataan :

Penambahan

huruf [ ] padaperkataan yang

berakhir dengan

huruf vokal [ a ]

ataupun pada

suku kata

terbuka.

Menggugurkan huruf [ ] padaperkataan yang berakhir

dengan huruf vokal [ a ]

ataupun suku kata terbuka.

Contoh perkataan :

4. Menggunakan baris pada

setiap perkataan atau ayat

Pengguguran

baris ada

Menggugurkan penggunaan

baris pada setiap perkataan

5/28/2018 nota full

32/88

32

jawi yang dibaca.

Contohnya :

perkataan. atau ayat jawi yang dibaca.

Contohnya :

5. Terdapat huruf [ ] di atas

huruf [ ] pada akhirperkataan tiga suku kata.

Contoh perkataan :

Pengguguran

[ ] pada huruf [ ]

Tiada penggunaan huruf [ ] di

atas huruf [ [

Contoh perkataan:

6. setiap hujung perkataan

yang diakhiri dengan

fonem t, akan ditulis

dengan menggunakan

huruf ta-marbutahpada setiap perkataan

tersebut.

Contoh perkataan:

Pertukaran

[ ] kepada [ ]untuk perkataan

Bahasa Melayu

penggunaan huruf ta-

marbutah, hanyadigunakan dalam kata serapan

daripada bahasa Arab yang

melambangkan fonem t

atau h pada hujung

perkataan. Manakala semua

perkataan bahasa Melayu

akan menggunakan huruf yang melambangkan fonem

t pada hujung perkataan

Contoh perkataan:

7. Menggunakan tanda baris

sahaja pada perkataan

diftong.

Penggunaan

diftong

Menggunakan huruf [ ] untukmenggantikan tanda baris

pada perkataan diftong.

5/28/2018 nota full

33/88

33

Contoh perkataan:

Contohnya perkataan:

8. Menggunakan huruf [ ]

pada perkataan yang

berakhir dengan huruf [ k

]ataupun hentian glotis.

Contoh perkataan:

Penggunaan

hentian glotis

[ ]menggantikan [ ]

Menggunakan huruf [ ] untukmenggantikan huruf [ ] pada

hentian glotis.

Contoh perkataan:

9. Menggunakan huruf [ [pada perkataan yang

mempunyai suku kata

tertutup.

Contoh perkataan:

Penggunaan [ ]pada suku kata

tertutup

Menggugurkan huruf [ ] padaperkataan yang mempunyai

suku kata tertutup.

Contoh perkataan:

10. Tidak menggunakan huruf

[ ] bagi transliterasi hurufrumi [ g ], sebaliknya

beliau menggunakan huruf

[ . [

Contoh perkataan:

Penggunaan

huruf [ [Dalam ejaan jawi masa kini,

penggunaan huruf [ ] bagitransliterasi huruf rumi ] g ]

telah diwujudkan.

Contoh perkataan :

5/28/2018 nota full

34/88

34

3.0 PEMILIHAN ISTILAH BAHASA MELAYU DALAM KAMUS

3.1 Konsep Etimologi

Etimologi secara umumnya bermaksud kajian asal usul dan sejarah sesuatu perkataan

tersebut. Bagi kebanyakan kamus ekabahasa pemasukan unsur etimologi kadang kala

bukanlah satu kemestian. Hal ini berlaku demikian kerana untuk menelusuri unsur

serapan bahasa asing atau bahasa serumpun dalam bahasa asli, menuntut suatu

penyelidikan yang rapi dan wawasan ilmu yang gigih.

Berdasarkan bahan rujukan Mukadimah Ilmu Etimologi, kata etimologi sendiri

berasal daripada bahasa Yunani ertinya ilmu yang mencari kebenaran. Pada zaman

Yunani Kuno, dipercayai bahawa makna yang paling tua adalah makna yang benar,

seakan-akan erti yang diberi pada sesuatu kata yang meleset daripada erti yang tepat.

Anggapan kuno ini tidak diterima lagi kerana konsep falsafah yang digunakan sudah

lenyap. Sejak tahun 1833, etimologi bermaksud sejarah sesuatu kata.

Takrif etimologi menurut Bynon (1977) merupakan yang paling lengkap. Menurut

beliau, etimologi ditakrifkan sebagai usaha menyusun sejarah bentuk dan makna kata.

Sejarah formal dan semantik ini harus dikesan sepanjang peredaran zaman sehingga

mencapai tahap nahu bahasa yang lebih tua. Nahu yang dicapai itu mesti mencakupirumus-rumus yang dapat menerbitkan bentuk dan makna kata yang dikesan itu.

Bagaimanapun unsur etimologi sebagai suatu unsur medan maklumat

perkamusan mempunyai kedudukan yang penting dalam sesebuah kamus. Para

penyusun kamus di rantau ini mengambil pendirian untuk memasukkan semaksimum

mungkin unsur etimologi untuk kata-kata yang dapat menelusuri perkembangannya.

Untuk berbuat demikian bukanlah sesuatu yang mudah. Terdapat tiga hambatan besar

dalam soal ini. Pertama, terlalu banyak mengalami perubahan struktur sehinggasukar mencari identitinya. Kedua, kekerapan penggunaannya sangat besar sehingga

tidak dirasakan lagi unsur serapan. Ketiga, bentuk kata atau unsur serapan wujud

dalam dua bahasa yang berbeza (Tutshi Eddy 1986).

5/28/2018 nota full

35/88

35

Jika diperhatikan dalam kamus dewan, keterangan etimologi tidak diberi

penerangan selengkapnya, tetapi hanya sekadar untuk menyatakan bahasa sumber

sesuatu perkataan yang sudah meresap masuk ke dalam perbendaharaan kata bahasa

Melayu. Hal ini sama seperti daripada bahasa serumpun atau daripada bahasa asing.

Manakala kamus umum bahasa Indonesia unsur etimologi merujuk ragam bahasa yang

digunakan oleh warga Indonesia sepenuhnya, sama ada daripada bahasa serumpun

atau daripada bahasa asing.

Dalam tulisan ini tidak lengkap sekiranya tidak menelusuri proses penyerapan

bahasa asing dalam bahasa Melayu. Para penyusun kamus ini mengambil pendekatan

ini untuk membantu mengenal pasti asal usul kata yang bercambah sejak evolusi

bahasa Melayu yang kaya dengan bahasa dan budaya sejak zaman berzaman.

Maka, dapatlah disimpulkan bahawa etimologi merangkumi tiga persoalan utama

seperti yang dijelaskan di dalam rajah di bawah:

Persoalan Etimologi

Etimologi melibatkan

masalah bentuk danmakna.

Etimologi tidak mungkin

menghasilkan cumasebuah senarai kata.

Etimologi tidak mungkin

menghasilkan cumasebuah senarai kata.

Terdapat dua syarat yang

menentukan etimologi

yakni sejarah sesuatu

kata:

1. Syarat formal atau

syarat bentuk

(kesepaduan bunyikata itu mestilah

teratur).

2. Syarat semantik atau

syarat maknawi

(perkembangan

makna kata itu mesti

munasabah .

Segala senarai kata dan

kata daftar kata asing

masih belum mencukupi

yakni belum menangani

tugas etimologi.

Perubahan bahasa

merupakan sejenis proses

yang hidup yang berakar

pada masyarakat yang

berubah-rubah (faktor

yang mempengaruhi

perubahan bunyi kata).

Etimologi tidak terbatas

pada kajian kata pinjaman

sahaja. Kajian kata

pinjaman itu termasuk

dalam etimologi tetapi

etimologi lebih besar

daripada itu. Secara

umumnya, etimologi yang

tulen memberi tekanan

yang sama berat dua

unsur iaitu kata asli dan

kata asing.

5/28/2018 nota full

36/88

36

3.1.1 Prinsip Etimologi

Terdapat tiga prinsip iaitu keseimbangan bentuk dan makna, terjalinnya sejarah bahasa

dan sejarah sosial serta bidang cakupan etimologi yang merangkumi kata warisan dan

kata pinjaman.

Prinsip Etimologi

1

Prinsip Kata Kembar

Etimologi.

a) Ditakrifkan sebagai

pasangan kata

dalam satu bahasa

yang berasal

daripada sumber

yang sama.

b) Bahasa sumber

merupakan bahasa

yang digolongkan

dalam rumpun atau

keluarga bahasa

lain.

c) Terdapat kata

pinjaman antara

dialek yang

menghasilkan kata

kembar etimologi.

Contoh:

kerja : karya

kerja kegiatanmelakukan sesuatu.

Karyabuatan atauciptaan seni.

2

Prinsip Etimologi Rakyat

a) Suatu usaha memberi

peringatan baru pada

sesuatu kata dengan

merujuk kepada kata

atau morfem yang sudah

lazim.

b) Kadangkala seseorang

individu menciptakan

etimologi untuk sesuatu

kata dengan mereka-reka sejarah atau

mempercayai persamaan

palsu.

Contoh:

Kinabalu

(Ada yang

berpendapat kata itu

berasal frasa baluCina keranakononnya dahulu ada

orang Cina yang

meninggal di sana).

3

Prinsip Hiperkoreksi

a) Kecenderungan

membetulkan at

meningkatkan sesua

kata sehinggak

pembetulan merupakan kesalaha

b) Sasaran pembetu

dilampaui iaitu p

pembetulan ditetapk

dalam lingkungan yasalah.

Contoh:

petai : petal

(kata asalnya ia

petai, nam

setelah vokal

ditukarkan kepa

/l/ maka bu

bertukar menj

petal.

Berkemungkinan

kata petal diseb

oleh individu ya

berasal dari Keda

5/28/2018 nota full

37/88

37

3.2 Cara Pemilihan Istilah Bahasa Melayu Dalam Kamus Berdasarkan

Pendekatan Etimologi.

Berdasarkan bahan rujukan yang bertajuk Mukadimah Ilmu Etimologi, menjelaskan

bahawa sebelum penelitian etimologi dapat dilakukan beberapa prasyarat harus

dipatuhi. Data yang dimaksudkan boleh dibahagikan kepada dua golongan iaitu terbitan

atau naskhah yang memuatkan kata-kata yang hendak diteliti serta tulisan lain yang

menampilkan teori tentang kesepaduan bunyi atau kajian etimologi tertentu.

Berdasarkan penelitian etimologi tentang kata-kata Melayu, rujukan tertumpu

pada terbitan dalam bahasa Melayu terutamanya tulisan purba. Telah diperkarakan

bahawa lebih kurang 600 buah karya Melayu klasik baik dalam bentuk terbitan

mahupun naskhah yang belum diterbitkan lagi. Selain itu, banyak tulisan dalam bahasa

Melayu moden mesti dirujuk juga. Data yang sudah diterbitkan hendaklah dikumpul.

Data yang belum terbit seharusnya diterbitkan secara bertahap atau berperingkat.

Namun begitu, kekurangan yang sangat terasa dalam usaha etimologi adalah

kekurangan data dialek. Pentingnya data dialek dalam menentukan etimologi sudah

lama diketahui bagi menambah pengetahuan berbahasa. Jika dibandingkan dengan

negara luar, kamus etimologi Inggeris telah mengumpul etimologi dialek berbanding di

negara Malaysia. Tambahan lagi, belum ada usaha yang maksimum dijalankan bagi

mengumpul dan menerbitkan naskhah-naskhah dialek. Oleh pihak-pihak berwajib

hendaklah mengambil tindakan contohnya Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP) bagi

menerbitkan etimologi dialek. Hal ini kerana Projek Kosa Kata yang dilaksanakan oleh

DBP tidak berlandaskan kajian dialek dan boleh dianggap tidak munasabah.

Selain itu, usaha etimologi lain merupakan data rujukan yang penting. Kamus-

kamus lama serta catatan etimologi dahulu mestilah dihimpunkan bagi penelitian yang

lebih lanjut. Walau bagaimanapun, di Malaysia masih tiada mana-mana perpustakaan

yang menyimpan atau mempunyai koleksi kamus Melayu yang lengkap. Sekiranya data

dan sumber rujukan sudah lengkap maka kaedah etimologi boleh diterapkan. Kaedah

ini tidak lain daripada kaedah linguistik sejarah. Hal ini kerana ilmu linguistik komparatif

5/28/2018 nota full

38/88

38

memerlukan pemisahan kata pinjaman daripada kata asli dengan sendirinya etimologi

merupakan sebahagian linguistik sejarah.

Oleh itu dapatlah disimpulkan, cara pemilihan istilah bahasa Melayu dalam

kamus berdasarkan etimologi boleh dibahagikan kepada beberapa aspek. Pertama,

terbitan bahasa Melayu melalui tulisan purba dan yang kedua adalah data dialek.

3.2.1 Pedoman Kaedah Linguistik Sejarah

Umumnya, peranan metodologi linguistik sejarah merupakan asas kepada segala

usaha etimologi. Terdapat enam pedoman yang dilihat mampu memberikan penjelasan

atau melengkapi kaedah linguistik sejarah. Keenam-enam pedoman ini melibatkan

aspek-aspek praktis dan teoretis.

Pedoman Kaedah Linguistik Sejarah

Sebelum meneliti

sesuatu etimologi,

pastikan ketika

atau masa kata

itu muncul untuk

pertama kalinya.

Sejarah dan geografi

harus

dipertimbangkan

(kata-kata hanya

dapat dipinjam

melalui

pertembungan

sosial).

Kesepaduan

bunyi yang telah

diketahui harus

melandaskanusaha etimologi.

Tekanan harus

diberi pada kata

lisan (sebutandapat menjelaskan

percanggahan teks

dan menyoroti

etimologi yang

betul .

Dialek-dialek

daerah merupaka

sumber penting

dalam etimologi

(kata-kata purba

dikekalkan dalam

sesuatu dialek).

Setiap unsur kata

harus diterangkan

(penjelasan

sebahagian kata

sahaja tidak

meyakinkan).

1

2

4

3

5

6

5/28/2018 nota full

39/88

39

Pedoman 1: Sebelum meneliti sesuatu etimologi, pastikan ketika atau masa kata itu

muncul untuk pertama kalinya.

Terdapat beberapa contoh yang boleh dikemukakan antaranya ialah kata beta

iaitu kata ganti diri pertama agak sukar untuk dijelaskan. Asal bentuknya juga tidak

dapat diterangkan atau belum ditentukan. Berkemungkinan kata ini berasal daripada

gabungan ba+ita iaitu kata pinjaman daripada bahasa Hindi. Pada hari ini, kata ini

hanya boleh diutarakan kepada golongan tertentu sahaja iaitu golongan diraja yang

menggambarkan titah raja. Namun begitu, menurut naskhah-naskhah Melayu lama

perkataan beta tidak terbatas pada raja tetapi dipakai oleh pedagang biasa. Oleh itu,

dapatlah disimpulkan pada masa dahulu perkataan betabererti saya (tidak formal).

Contoh lain yang dilihat mampu menjelaskan tentang kenyataan bagi pedoman 1

ini adalah perkataan betek papaya. Perkataan ini merupakan kata pinjaman daripada

bahasa Arab iaitu bittikh. Manakala perkataan papaya pula dibawa masuk ke Tanah

Melayu pada abad ke-16 yang berasal daripada Amerika Tengah. Namun begitu, dalam

bahasa Arab bittikh pula merujuk kepada sejenis tembikai. Sekali lagi, naskhah-

naskhah Melayu diperlukan bagi mengesan masa atau waktu perkataan itu muncul.

Kira-kira daftar kata yang disusun di Melaka antara tahun 1403 dengan 1511

merupakan sumber data yang paling tua untuk kata betek ini. Antara perkataan betekkemudian berubah daripada tembikai kepada papaya. Penggeseran semantik telah

berlaku namun merujuk kepada buah yang asing dan memperlihatkan bentuk yang

lebih kurang sama iaitu bulat dan besar.

Pedoman 2: Sejarah dan geografi harus dipertimbangkan (kata-kata hanya dapat

dipinjam melalui pertembungan sosial).

Umumnya, bahasa Tagalog mengandungi banyak kata Arab. Tetapi secara

dasarnya orang yang berbahasa Tagalog sekarang tidak beragama Islam manakala

Pulau Luzon terletak jauh daripada Jazirah Arab. Walau bagaimanapun, terdapat

beberapa andaian bahawa pernah berlaku pertemuan antara kedua-dua bahasa

tersebut iaitu Tagalog dan Arab. Sejarah telah membuktikan bahawa ketika orang

Sepanyol sampai ke Kepulauan Filipina, seterusnya Manila dan pesisir Pulau Luzon

5/28/2018 nota full

40/88

40

menjadi daerah Islam di bawah naungan Brunei. Maka dapatlah dijelaskan bahawa

pertemuan Arab-Tagalog terjadi dengan pengantaraan bahasa Melayu. Hal ini dapat

dijelaskan berdasarkan fakta sejarah dan budaya yang menyokong bentuk fonetik kata-

kata pinjaman itu.

Terdapat juga beberapa cetakan awal dalam bahasa Melayu yang menunjukkan

hubungan antara sejarah kata dan sejarah bahasa. Buktinya ialah banyak cetakan

Melayu digunakan sebagai teks dan kitab agama Kristian kerana orang Belanda cepat

menerapkan teknologi pencetakan kepada usaha penyebaran agama Kristian Protestan

yang diperkenalkan di Nusantara pada abad ke-16. Contoh kitab yang terawal adalah

buku terjemahan Genesisiaitu taurat Kristian.

Pedoman 3: Kesepaduan bunyi yang telah diketahui harus melandaskan usaha

etimologi.

Berdasarkan beberapa rujukan didapati terdapat beberapa huruf yang boleh

digabungkan atau disatukan bagi membentuk perkataan baharu. Contohnya dalam

bahasa Melayu berdasarkan huruf /b/ dan /w/ antara dua vokal /a/ bersatu menjadi /w/

seperti [karban] menjadi [kawan]. Apabila timbul suatu pasangan yang bertentangan

dengan aturan ini maka faktor yang menyebabkan penyimpangan itu harus

dikemukakan. Kekecualian ini mungkin disebabkan kata pinjaman atau faktor lain.

Kata Kembar Etimologi mempunyai perkaitan dengan ilmu linguistik Austronesia

komperatif dirujuk bagi memperjelaskan hubungan antara dua patah kata Melayu.

Contohnya datukdan ratu. Segala kemusykilan boleh diatasi dalam kosa kata Melayu

dapat diterangkan melalui penerangan prinsip kesepaduan bunyi. Berdasarkan bunyi

Melayu asli /d/ sepadan dengan bunyi Jawa asli /r/ dan kedua-duanya diturunkan

daripada bunyi dalam bahasa rumpun yang sama iaitu bahasa Austronesia Purba

(BAP). Dengan landasan kesepaduan yang teratur ini, kata Melayu yang diwarisi dapat

dibezakan secara jelas daripada kata Melayu yang diserapkan dalam bahasa Jawa.

5/28/2018 nota full

41/88

41

BAP Melayu Jawa Contoh Kata

Kembar Melayu

*d D r datuk/ratu

*j D r belida/belira

*R R urat/otot

*Z J d jarum/pedoman

Rajah 3.2.1:Kesepaduan empat konsonan BAP dalam bahasa Melayu dan Jawa.

Pedoman 4: Tekanan harus diberi pada kata lisan (sebutan dapat menjelaskan

percanggahan teks dan menyoroti etimologi yang betul).

Menurut Beg iaitu salah seorang pengkaji bahasa berpendapat bahawa

perkataan kecil berasal daripada kata Parsi kucek. Sememangnya tidak ragam Melayu

yang menyebut /l/ pada akhir kata kecil. Bahasa Melayu baku telah dipengaruhi dengan

ejaan memang menyebut /l/, tetapi bahasa lisan menggunakan // atau /t/ pada posisi

tersebut. Maka kata lisan ini dilihat berpihak kepada pandangan Beg. Banyak dialek

Melayu lain yang tidak memperlihatkan kata seperti [kcil] misalnya dialek Brunei

didapati perkataan damitbermaksud kecil.

Pedoman 5: Dialek-dialek daerah merupakan sumber penting dalam etimologi (kata-

kata purba dikekalkan dalam sesuatu dialek).

Umumnya, peranan dialek sebagai khazanah kosa kata Melayu. Meskipun

bahasa Melayu di Malaysia tidak mengekalkan kata purba [buSk] yakni rambut,

sekurang-kurangnya dua dialek Melayu memperlihatkan bentuk turutannya. Oleh itu,

tanpa maklumat daripada sumber dialek Melayu, berbagai-bagai tafsiran yang salah

akan disuarakan.

Tambahan lagi, dalam dialek Melayu Brunei terdapat bentuk seperti adinta iaitu

adik kitadan dalam dialek Melayu Bacan rumanta bermaksud rumah kita. Perkataan [-

ta] dalam dua dialek Melayu ini tetap berfungsi sebagai tanda kata ganti nama diri

pertama (tanda milik diri pertama) jamak iaitu tambahan huruf [-n-] sesudah vokal. Oleh

yang demikian, maklumat dialek Melayu menunjukkan rekonstruksi yang tepat untuk

morfologi bentuk milik Melayu.

5/28/2018 nota full

42/88

42

Pedoman 6: Setiap unsur kata harus diterangkan (penjelasan sebahagian kata sahaja

tidak meyakinkan).

Sepintas lalu, pada tahun 1996 telah berlaku salah faham di antara birokrasi

bahasa dan ahli linguistik dengan pihak kerajaan atau kabinet, disebabkan penggunaan

kata kecapaian dalam tema Hari Kebangsaan Malaysia. Hal ini kerana perkataan

tersebut merupakan perkataan yang diambil dalam bahasa Indonesia yang membawa

maksud kelelahan atau keletihan. Fenomena ini boleh dikaji dari pelbagai aspek

antaranya ialah morfologi, sosiolinguistik, perancangan bahasa dan politik bahasa.

Punca masalah ini boleh terjadi berpunca daripada tafsiran etimologi yang tidak tepat

iaitu tafsiran yang tidak mengendahkan setiap unsur kata.

3.2.2 Etimologi dan Perancangan Bahasa Melayu

Rajah 3.2.2:Etimologi dan Perancangan Bahasa Melayu

Etimologi bukan suatu usaha yang semata-mata mengumpulkan

bahan lama (koleksi antik atau pameran muzium).

Etimologi bertujuan menyoroti sejarah kata tetapi hasil

penyorotan dapat dimanfaatkan sehingga ke hari ini.

Hasil kajian asal usul kata dapat disalurkan kepada

perancangan bahasa.

Etimologi memberi sumbangan terhadap tiga bidang

perancangan bahasa iaitu perkamusan, penciptaan istilah dan

penyelarasan ejaan.

5/28/2018 nota full

43/88

43

3.2.3 Pemilihan dan Penciptaan Istilah

Umumnya, hal peristilahan ini sangat berkaitan dengan perkamusan. Secara

ringkasnya, kamus etimologi bertugas sebagai landasan atau titik tolak untuk kamus

umum. Justeru itu, dikatakan bahawa salah satu syarat mutlak untuk pembakuan

bahasa adalah kamus etimologi iaitu kamus yang menjelaskan sejarah setiap kata

dalam bahasa itu. Oleh itu, dengan kewujudan kamus etimologi ini penentuan dan

pemilihan istilah menjadi tugas yang lebih mudah. Umpamanya, akhir-akhir ini kita

menyaksikan beberapa istilah fizik, biologi dan matematik yang diubah. Sesungguhnya,

banyak istilah yang ditetapkan dahulu tidak sesuai kerana istilah itu membawa erti yang

salah atau kabur.

Definisi istilah

Istilah adalah kata atau gabungan kata yang dengan cermat mengungkapkan konsep,

proses, keadaan, atau sifat yang khas dalam bidang tertentu dan memberikan suatu

pengertian.

Tata istilah dan tata nama

Tata istilah ialah perangkat peraturan pembentukan istilah dan kumpulan istilah yang

dihasilkannya. Tata nama istilah ialah perangkat peraturan penamaan beberapa cabangilmu seperti kimia, dan biologi serta kumpulan nama yang dihasilkannya.

Istilah umum dan istilah khusus

Istilah umum adalah istilah yang berasal dari bidang tertentu yang karena dipakai

secara luas menjadi unsur kosa kata umum. Istilah khusus adalah istilah yang

maknanya terbatas pada bidang tertentu saja.

5/28/2018 nota full

44/88

44

Tatacara Pemilihan dan Pembentukan Istilah Bahasa Melayu:

Rajah 3.2.3:Tatacara Pemilihan dan Pembentukan Istilah Bahasa Melayu

Dengan mengecualikan kata-kata yang sudah diserap tanpa petunjuk untuk

menentukan kata yang diserap itu maka masalah sistem ejaan sudah timbul.

Kekacauan ini mulai kelihatan dalam Daftar Ejaan Rumi (Dewan Bahasa dan Pustaka

1981). Namun begitu, daftar tersebut telah menghasilkan banyak kata kembar etimologi

baru. Contoh-contohnya adalah seperti berikut:

Rajah 3.2.3 (a):Kata Kembar Etimologi Baru

Kata dalambahasa Melayu

yang lazim

digunakan.

Kata dalam bahasaMelayu yang sudah

tidak lazim

digunakan.Kata dalam bahasa

serumpun yang

lazim digunakan.

Kata dalam bahasa

serumpun yang

sudah tidak lazimdigunakan.

Kata dalam

bahasa Inggeris.

Pilihan sumber yang

terbaik iaitu antara

pilihan (1-5).

logik

munasabah

ilmu manik

ejenwakil

Pelaku agen

5/28/2018 nota full

45/88

45

Terdapat juga beberapa petunjuk baru berdasarkan bahan rujukan Dewan

Bahasa dan Pustaka 1981. Huruf /q/ digunakan sebagai padanan kepada huruf Jawi

qaf untuk mengeja kata istilah agama atau kata yang mengenai agama yang berasal

daripada bahasa Arab. Contoh-contoh kata kembar etimologi:

Rajah 3.2.3 (b):Kata Kembar Etimologi Padanan Huruf Jawi qaf

Sejak dahulu bahasa Melayu telah membezakan istilah agama daripada istilah

umum yang kebetulan berasal daripada kata Arab yang sama. Pasangan seperti yang

berikut menunjukkan kecenderungan tersebut:

petua nasihat, petunjuk

fatwa keputusan agama yang diberikan oleh alim ulama

atau mufti

perlu harus, mesti

fardu kewajipan yang ditentukan agama

Rajah 3.2.3 (c): Kecenderungan Membezakan Istilah Agama dengan Istilah Umum

Daripada Kata Arab yang Sama

qadar keputusan

Tuhankadar daya,

keupayaan

qisas

pembalasan

kisas

kiblat

arah ke

Kaabah

arah, mata

angin

5/28/2018 nota full

46/88

46

Setelah merujuk kepada dialek-dialek Melayu, terdapat banyak lagi kata kembar

etimologi yang berlainan sebutan menurut klasifikasi sebagai istilah agama atau istilah

umum. Berikut merupakan contoh kata kembar etimologi menurut sumber bahasa Arab:

dajal nakal, jahat

al-Dajjal syaitan yang turun ke dunia pada hampir hari kiamat

dikir nyanyian dengan berpantun ramai-ramai

zikir mengingati Allah dan menyebut kalimat tertentu

Rajah 3.2.3 (d):Kata Kembar Etimologi Yang Berlainan Sebutan Menurut Klasifikasi

Sebagai Istilah Agama atau Istilah Umum

Pasangan kata Melayu lain juga ada memperlihatkan perbezaan antara makna

agama dan makna sekular. Contohnya, perkataan syok yang digunakan dalam satu

program hiburan iaitu M-TV Asia sudah lama menggunakan perkataan tersebut sebagai

tajuk utama. Program ini juga turut menyiarkan video lagu pop Malaysia. Maka jelaslah

bahawa rancangan ini telah memanfaatkan kata Melayu yang membawa maksud

sangat tertarik hati. Namun begitu, perkataan ini tidak terdapat dalam Kamus Dewan

Indonesia tiada tersenarainya perkataan tersebut. Di Indonesia perkataan ini digunakan

sebagai bahasa percakapan sahaja.

3.2.3.1 Perkembangan Peristilahan Bahasa Melayu

Istilah Melayu juga diwariskan daripada Bahasa Austronesia Purba seperti bini, inang,

(b)apadan (per)empu(an) sudah kekal selama 6000 tahun. Contoh lain seperti akudan

kau, kami dan kita boleh dicatat juga dalam senarai kata yang sudah ribuan tahun

berlanjutan dalam keluarga Austronesia hingga kosa kata Melayu sekarang terbina.

Selain itu, setiap istilah dalam Daftar 20 terdapat juga kata pinjaman daripada

bahasa Inggeris walhal istilah dan tatanama kata telah dilihat utuh yang saling terikat

yang kini berfungsi dalam bahasa Melayu bukan dengan bahasa Inggeris. Dapat

diperhatikan bahawa kerangka tutur yang mendukung peristilahan itu sudah berubah

dan ketika ini bahasa Melayu menduduki posisi unggul dalam bidang perkamusan dan

5/28/2018 nota full

47/88

47

yang paling berwibawa dalam hampir setiap bidang di Malaysia. Maka dapatlah

dijelaskan bahawa kerangka sesuatu kata adalah berasal daripada asal usul berbeza

yang tetap namun istilah dan tatanamanya boleh berubah serta berkembang.

Berikut merupakan beberapa istilah pra-DBP yang dilihat berubah setelah

beberapa tahun.

Tahun 1948 Tahun1998

Chawangan Pelajaran Bahagian Pendidikan

Chawangan Pejabat Juru Kira Bahagian Perakaunan

Chawangan Iktisad Bahagian Ekonomi

Chawangan Siasah Bahagian Politik

Rajah 3.2.3 (a): Istilah Pra-DBP yang Dilihat Berubah Setelah Beberapa Tahun

Senarai di bawah merupakan beberapa istilah sains yang mengalami

perkembangan di Malaysia.

Kata Asal Pilihan 60-an Pilihan 80-an

biology KAJIHAYAT biologi

archaeology KAJIPURBA arkeologi

cytology KAJISEL sitologi

ornithology KAJIBURUNG ornitologi

Rajah 3.2.3 (b):Istilah Sains yang Mengalami Perkembangan Di Malaysia

Kesimpulannya, bidang perkamusan dan peristilahan tidak dapat dipisahkan. Hal

ini kerana apabila sesuatu istilah telah diterima pakai dalam sistem penulisan dan

pertuturan rasmi maka perlulah dikumpulkan dan dimuatkan dalam satu buku yang

boleh dijadikan sebagai bahan rujukan ilmiah.

5/28/2018 nota full

48/88

48

4.0 KAEDAH PROSES TERJEMAHAN

Menurut Kamarudin Hj. Husin dalam bukunya Pedagogi Bahasa Perkaedahan kaedah

ini selalu dinamakan kaedah klasik. Ini mungkin kaedah yang digunakan sebelum

kaedah-kaedah lain. Oleh sebab dahulunya para sarjana dikelilingi oleh bahan-bahan

sastera bertulis dan oleh sebab kemahiran menulis itu dijadikan tujuan yang penting

maka itulah yang menjadi objektif dalam kaedah tersebut.

Kaedah ini dirancangkan untuk memberi kemahiran menulis dan bukan

kemahiran bertutur. Oleh itu ia tidak mementingkan fonetik. Kaedah ini menekankan

kepada ejaan dan penulisan dalam bahasa tersebut. Kaedah ini menentukan

perbendaharaan kata diberi di pangkal pelajaran. Terjemahan adalah difikirkan sebagai

satu cara yang penting dalam mempelajari perbendaharaan kata. Kata-kata itu diberi

dalam bentuk terasing daripada konteks. Kata-kata disusun dalam ayat melalui hukum

tatabahasa dan hukum-hukum ini dihafaz sebagai cara mengatasi bahasa itu.

Menurut Abdullah Hassan, 1976 dalam buku Pedagogi Bahasa, isu atau

kefahaman tidak dipentingkan sangat, hanya sebagai latihan tatabahasa yang

menggunakan terjemahan ke dalam bahasa ibu. Ayat mungkin tidak berhubung antara

satu dengan yang lain.

5/28/2018 nota full

49/88

49

4.1 Konsep Terjemahan

Terdapat pelbagai takrif terjemahan yang diberikan oleh orang yang terlibat dalam hal

ini. Catford (1965: 20; 1996: 24) mengatakan bahawa penterjemahan ialah penggantian

bahan teks dalam satu bahasa (BS) dengan bahan teks yang sepadan dalam bahasa

lain (BT). Menurut Nababan (1999: 20), takrif ini lemah kerana seorang penterjemah

tidak akan mungkin dapat menggantikan teks bahasa sumber dengan teks bahasa

sasaran. Ini kerana struktur kedua-dua bahasa itu adalah berbeza antara satu sama

lain. Bahan teks bahasa sumber juga tidak pernah dapat digantikan dengan bahan teks

bahasa sasaran, bahkan dalam penterjemahan, ditekankan agar teks bahasa sasaran

tetap setia dengan isi teks bahasa sumber. Akan tetapi dengan pendekatan

strukturalnya, Catford menyedarkan kita bahawa dua bahasa yang terlibat, iaitu bahasa

sumber dan bahasa sasaran ini selalu mempunyai hubungan timbal balik walaupun

hubungan itu tidak selalunya harus simetri. Dengan lingkungan budaya, persekitaran

dan geografi yang berbeza, sudah tentu kedua-dua bahasa itu mempunyai padanan

terjemah, walaupun ada kemungkinan sesetengah perkataan tidak mempunyai

padanan terjemah dalam bahasa sasaran.

Dalam buku mereka The Theory and Practice of Translation, Nida dan Taber

memberikan takrif penterjemahan seperti yang berikut:

Translating consists in reproducing in the receptor language the closest natural

equivalent of the source language message, first in terms of meaning and secondly in

terms of style.

Takrif ini menyarankan agar kita mencari padanan terjemah yang paling hampir

atau yang paling sejadi dengan teks asal, pertamanya dari segi makna dan keduanya

dari segi gaya. Dalam buku ini juga, Nida dan Taber memperkenalkan kepada kita

konsep atau cara baru menterjemah. Kalau sebelum ini kita diajarkan agar memberi

penekanan kepada bentuk pesan atau mesej, tetapi mengikut cara baru, kita

disarankan agar lebih memberi tumpuan kepada respons atau tindak balas pembaca

sasaran atau penerima mesej. Ini bermakna, terjemahan boleh dikatakan baik

sekiranya ia boleh difahami dengan mudah oleh pembaca sasaran. Makna dan gaya

5/28/2018 nota full

50/88

50

yang terdapat dalam teks sasaran juga hendaklah tidak menyimpang daripada gaya

dan makna yang terdapat dalam teks sumber. Oleh sebab itu, Nida mengemukakan

konsep " the closest equivalent of the source language, first in terms in meaning and

secondly in terms of style".Akan tetapi, perlu diperhatikan agar padanan itu sesuai atau

sepadan dengan lenggok atau idiom bahasa sumber.

Takrif yang dikutip daripada Bell (1991: 5) pula berbunyi:

Translation is the expression in another language (or target language) of what has

been expressed in another, source language, preserving semantic and stylisic

equivalences.

Mengikut takrif ini, terjemahan ialah mengungkapkan semula semua perkara

yang telah diungkapkan dalam bahasa sumber ke dalam bahasa lain/kedua dengan

memelihara/mengekalkan padanan semantik dan stilistik. Jadi, takrif ini juga

menekankan aspek padanan, bukan sahaja dari segi semantik bahkan juga dari segi

stilistik atau gaya.

Ada juga pendapat yang mengatakan bahawa terjemahan adalah satu proses

yang kreatif. Maksudnya, penterjemah perlu ada kreativiti sendiri apabila

menterjemahkan sesebuah teks. Dia bebas mentafsir bahasa sumber dan kemudiannyamenggunakan daya kreativitinya untuk mencari padanan terjemah yang paling sesuai di

antara sekian banyak padanan terjemah yang terdapat dalam bahasa sasaran itu.

Pendapat ini boleh dilihat dalam takrif yang dikemukakan oleh Levy (1967) yang

mengatakan bahawa terjemahan ialah "... a creative process which always leaves the

translator a freedom of choice between several approximately equivalent possibilities of

realizing situational meaning."

Kalau dilihat pada semua takrif ini, didapati bahawa ia menyangkut terjemahansecara umum. Walau bagaimanapun, ia juga turut boleh diterima pakai untuk

terjemahan sastera kerana selain aspek makna, takrif-takrif itu turut memberi

penekanan pada aspek gaya (stilistik) dan seperti yang diketahui, aspek bentuk amat

penting dalam karya sastera.

5/28/2018 nota full

51/88

51

Takrif yang dikemukakan oleh af Khal (2000: 14) juga turut menitikberatkan lafaz,

makna dan gaya. Ia boleh dilihat dalam kenyataan berikut:

" ".Takrif ini mengatakan bahawa terjemahan ialah satu seni yang indah. Ia memindahkan

perkataan, makna dan gaya daripada satu bahasa ke bahasa yang lain, dan penerima

atau pembaca teks sasaran pula hendaklah dapat memahami dan menghayati teks itu

dengan mudah dan jelas sebagaimana yang dinikmati oleh pembaca teks asal. Jelas

bahawa takrif yang dikemukakan oleh Khal ini berkait dengan terjemahan sastera.

Muhammad Ini juga mengaitkan terjemahan sastera sebagai satu seni. Beliau

gunaan). Perkataan fann di sini digunakan dengan makna umum, iaitu terjemahan

merupakan satu kerja yang tidak akan tercapai melainkan dengan latihan dan

pengalaman, di samping bakat dan minat. Ia juga meliputi aspek keindahan dan aspek

karya terjemahan yang baik walau bagaimana bagus sekalipun penguasaan

bahasanya, sama ada bahasa sumber mahupun bahasa sasaran, mahupun

pengetahuan kesusasteraannya sekiranya dia tidak menjalani latihan yang panjang

atau tidak berpengalaman dalam bidang penterjemahan. Ringkasnya, tidak ada jalan

pintas untuk menjadi seorang penterjemah yang baik (1994: 2).

Daripada beberapa takrif yang dikemukakan tadi, dapatlah kita simpulkan

bahawa terdapat beberapa perkara penting yang perlu diberi perhatian, iaitu terjemahanmelibatkan dua bahasa (bahasa sumber dan bahasa sasaran), mesti ada bahan atau

teks yang akan diterjemahkan dan yang paling penting ialah padanan terjemah (akan

dibincangkan dalam 2.4.2 nanti). Jadi, sebagai kesimpulan, bolehlah dikatakan bahawa

terjemahan adalah satu proses. Ia melibatkan pengalihan pesan atau mesej yang

5/28/2018 nota full

52/88

52

terdapat dalam teks sumber, merangkumi makna dan gaya bahasa dengan padanan

terjemah yang paling wajar dan sejadi dalam bahasa sasaran.

4.2Proses dan Penterjemahan

Penterjemahan adalah proses pertukaran teks penulisan atau pertuturan bahasa

sumber kepada teks penulisan atau pertuturan bahasa sasaran yang

berpadanan. Tujuan asas penterjemahan adalah untuk menghasilkan semula berbagai-

bagai jenis teks, meliputi teks kesusasteraan, agama, saintifik, kefalsafahan dsb dalam

bahasa lain dan oleh yang demikian membuatkan mereka boleh digunakan kepada

pembaca yang lebih luas, untuk para pembaca sasaran yang lebih banyak dan untuk

merapatkan dunia.

Walau bagaimanapun penterjemahan bukanlah sesuatu tugas yang

mudah. Andai kata bahasa hanyalah satu pengelasan bagi satu set konsep umum atau

sejagat, sudah tentu ia akan menjadi sangat mudah untuk menterjemah dari satu

bahasa sumber kepada bahasa sasaran. Tetapi penterjemahan bukan sahaja

merangkumi penterjemahan perkataan demi perkataan, akan tetapi banyak juga faktor-

faktor lain yang diambil kira.

Secara keseluruhannya konsep sesuatu bahasa mungkin berbeza daripada yang

lain-lain. Ini adalah kerana setiap bahasa mempunyai artikulasi atau mengatur

perkataan secara berbeza. Semakin besar jurang antara bahasa sumber dengan

bahasa sasaran, proses penterjemahan menjadi semakin sukar.Perbezaan di antara

dua bahasa dan perbezaan dalam kebudayaan menjadikan proses penterjemahan

betul-betul mencabar. Faktor yang sukar sekali termasuk penterjemahan seperti

tatacara, gaya, makna, peribahasa, simpulan bahasa, dan sebagainya. Prosedur

penterjemahan boleh dibahagikan kepada dua kumpulan:

1. Prosedur teknikal:Ini melibatkan analisis bahasa sumber dan sasaran dan satu

kajian lengkap mengenai teks bahasa sumber sebelum menterjemahkannya.
http://freelancer-snid73.blogspot.com/2010/01/proses-dan-kaedah-penterjemahan.htmlhttp://freelancer-snid73.blogspot.com/2010/01/proses-dan-kaedah-penterjemahan.htmlhttp://freelancer-snid73.blogspot.com/2010/01/proses-dan-kaedah-penterjemahan.html

5/28/2018 nota full

53/88

53

2. Prosedur organisasi:Ini melibatkan penilaian semula hasil terjemahan yang

dilakukan. Termasuk juga perbandingan penterjemahan yang sedia ada dengan

penterjemahan teks yang sama oleh penterjemah yang lain. Prosedur organisasi

juga meneliti keberkesanan berkomunikasi terjemahan teks dengan meminta

pandangan para pembaca bahasa sasaran untuk menilai ketepatan dan

keberkesanannya dan meneliti reaksi mereka.

Selain itu Proses penterjemahan melibatkan seluruh proses bagaimana

penterjemah menghasilkan kesamaan di antara teks atau sebahagian dari teks ke

dalam bahasa yang lain. Proses penterjemahan boleh digambarkan sebagai:

Penyahkodan makna teks sumber, dan Pengekodan semula atau perterjemahan

makna ini dalam bahasa sasaran. Di sebalik proses mudah ini terdapat berbagai-bagai

aktiviti seperti penyemakan tatabahasa, sintaksis, simpulan bahasa, semantik, dan

yang keserupaan dengan bahasa sumber dan juga kebudayaan penuturnya.

Penterjemah memerlukan pengetahuan mendalam dalam penyahkodan dan kemudian

pengekodan semula yang makna dalam bahasa sasaran. Dalam kebanyakan kes,

pengetahuan penterjemah dalam bahasa sasaran adalah lebih penting berbanding

daripada pengetahuannya dalam bahasa sumber. Berikut adalah proses yang pada

kebiasaannya diikuti oleh semua penterjemah, untuk memastikan penulisan yang baik,

penterjemahan dengan tepat:

1. Dokumen yang hendak diterjemahkan diberikan kepada orang yang mempunyai

pengalaman yang baik dengan bahasa ibunda yang mana dokumen hendak

diterjemahkan.

2. Dokumen tersebut disunting oleh orang yang fasih dalam kedua-dua bahasa

sasaran dan sumber. Kejituan, tatabahasa, ejaan dan stail penulisan semuanya

disemak semasa peringkat penyuntingan.

3. Dokumen tersebut di Baca pruf oleh orang siapa fasih dalam kedua-dua bahasa.

Ia juga perlu menyemak ejaan dan tataletak.

5/28/2018 nota full

54/88

54

4. Akhirnya, sebelum dokumen tersebut sampai ke pelanggan, dokumen tersebut

disemak semula dengan lebih lanjut untuk memastikan bahawa penterjemahan

adalah tepat, tidak terdapat teks yang tertinggal dan tata letaknya sempurna.

Penterjemahan merupakan satu proses. Mengikut Kamus Dewan edisi ketiga,

proses bermaksud satu siri tindakan yang dilakukan untuk membuat, menghasilkan,

atau mencapai sesuatu (1994: 1058) Daripada takrif tersebut, kita boleh membuat

kesimpulan bahawa proses ialah sesuatu perbuatan yang dilakukan dengan sengaja.

Jadi, proses penterjemahan ialah beberapa perkara yang dilakukan oleh penterjemah

ketika dia memindahkan maklumat atau apa sahaja yang terdapat dalam teks sumber

ke bahasa sasaran. Ia juga boleh dinamakan sebagai satu sistem kegiatan dalam

aktiviti menterjemah. Oleh sebab itu, ketika melakukan kerja-kerja penterjemahan,

seseorang penterjemah itu perlu berhati-hati dan berwaspada kerana kesilapan yang

dilakukan pada satu-satu peringkat itu akan menimbulkan kesilapan pada peringkat

yang lain pula. Apabila perkara ini berlaku, dibimbangi terjemahan yang dihasilkan nanti

akan mengandungi banyak kesilapan dan kesalahan.

Dalam model terjemahannya, Nida & Taber (1982:33) menyatakan bahawa

proses penterjemahan meliputi tiga peringkat, iaitu i) analisis, mesej yang terkandung

dalam teks asal (A) akan dianalisis dari segi a) hubungan gramatikal dan b) maknasetiap perkataan dan makna yang dibawa oleh gabungan perkataan; ii) pemindahan,

perkara-perkara yang dianalisis tadi akan dipindahkan daripada bahasa sumber (A) ke

dalam bahasa sasaran (B); dan iii) penstrukturan semula, bahan yang dipindahkan

akan distruktur semula mengikut struktur sasaran agar mesej yang disampaikan boleh

diterima oleh pembaca sasaran.

Jadi, setiap teks yang akan diterjemahkan perlu melalui tiga peringkat asas, iaitu

peringkat analisis, peringkat pemindahan dan peringkat penstrukturan semula. Prosesanalisis biasanya berlaku dalam fikiran atau ingatan penterjemah. Penterjemah akan

membaca, menganalisis dan memahami teks sumber itu dalam fikirannya. Setelah itu,

barulah teks asal akan dipindahkan semula ke bahasa sasaran dan proses pemindahan

ini juga biasanya berlaku dalam fikiran penterjemah. Oleh kerana itu, proses analisis

dan proses pemindahan ini dipanggil proses batin atau proses mental.

5/28/2018 nota full

55/88

55

Setelah ketiga-tiga proses itu diselesaikan, maka tamatlah kerja-kerja

penterjemahan. Akan tetapi, hasil terjemahan itu masih belum boleh diterbitkan atau

diedarkan kepada orang ramai. Ini kerana ia perlu melalui tiga lagi proses penting, iaitu

proses pemeriksaan, penyemakan dan penyuntingan. Proses-proses penterjemahan ini

akan diperincikan seperti yang berikut:

i. Analisis

Sebelum sesuatu teks diterjemahkan, teks itu perlu dibaca berulang kali agar ia dapat

difahami. Dalam proses pembacaan inilah, analisis teks dilakukan dan dalam usaha

memahami teks tersebut, pembaca atau penterjemah akan cuba mentafsir apa yang

dimaksudkan oleh penulis teks itu. Proses mencari maksud ini merupakan dialog antara

pembaca atau penterjemah dengan penulis. Dalam mentafsir teks tersebut, mula-mula

sekali pembaca atau penterjemah akan mencari makna setiap perkataan yang terdapat

dalam teks tersebut. Penterjemah boleh mencari makna perkataan itu dalam kotak

memorinya sendiri, tetapi andainya ingatannya tidak dapat membantu, dia perlu

mendapatkan bantuan daripada mana-mana kamus yang sesuai. Untuk benar-benar

memahami sesebuah teks itu, penterjemah bukan sahaja perlu mencari makna bagi

Documents

nota full